ผมคิดว่าอันนี้เป็นรากเหง้าเดิมอันหนึ่งที่ทำให้ การมองคนอื่น การกดขี่ อะไรต่างๆนั้นเกิดขึ้นมา. ผมคิดว่าทุกสังคมได้เคยผ่านการใช้ความรุนแรงกันมาแล้ว และพยายามที่จะหาทางออกเพื่อที่จะไม่ให้เกิดความรุนแรงเกิดซ้ำขึ้นมาอีก. แต่ว่าในโลกปัจจุบัน ความรุนแรงได้กลับเข้ามา ให้เป็นเรื่องที่ยอมรับกัน มันถูกมองไปว่าความรุนแรงจะทำให้เราอยู่รอดกันได้ เรื่องอันนี้อาจจะเป็นเรื่องที่กลับรำ...

ประการที่สี่ ผมคิดว่า เมื่อพูดถึงเรื่องของการศึกษากับสันติภาพ. ในปัจจุบัน ธรรมชาติของมนุษย์เป็นเรื่องของการเรียนรู้, การเรียนรู้กับการศึกษาเป็นคนละเรื่องกัน. ผมมองว่าการศึกษาในปัจจุบันเป็นการเน้นเรื่องของอาชีพ ซึ่งไปโยงถึงเรื่องของเศรษฐกิจ ไปโยงกับเรื่องของความอยู่รอด จึงทำให้การศึกษาเกิดปัญหาขึ้นมาเหมือนกันในแง่ของการไปตอกย้ำความรุนแรง ซึ่งไปโยงกับอาจารย์นิธิก็ดี ไปโยงกับอาจารย์วารุณีก็ดี... แต่ว่าผมมีประเด็นเติมตรงนี้ก็คือ ในแง่ของการศึกษาทั้งในระบบและนอกระบบ มันมีสิ่งหนึ่งซึ่งพยายามจะสร้างขึ้นมา เพื่อควบคุมสิ่งที่ใช้ในการศึกษากันอยู่ก็คือ เรื่องของจริยธรรม และเรื่องของคุณธรรม ทั้งในแง่ขององค์กรที่จะมาควบคุมวิชาชีพต่างๆ ทั้งในแง่ของจิตใจที่จะคิดในเรื่องต่างๆในแง่ของการใฝ่ดี ไม่ใช่ใฝ่ต่ำ. อันนี้ก็คือการพยายามที่จะทำให้การศึกษามีกลไกในการควบคุมการนำความรู้ไปใช้

ประเด็นสุดท้ายก็คือว่า ในแง่ของการศึกษา ถ้าจะมาโยงกับเรื่องของสันติภาพ... ผมอยากจะมองอย่างนี้ว่า การศึกษาเป็นเครื่องมือของมนุษย์อย่างหนึ่ง, ซึ่งแยกออกมาจากเรื่องของการเรียนรู้, จะทำอย่างไร ให้การศึกษามันสร้างจินตนาการให้มองเห็นภาพของสังคมข้างหน้าไปในลักษณะที่จะอยู่ร่วมกันได้ อย่างไม่มีความเป็นคนอื่นเกิดขึ้น. แต่ว่าในปัจจุบัน บนโครงสร้างของสังคมที่ยังพัฒนายังไม่เสร็จ ไม่ว่าจะเป็นโครงสร้างทางสังคม เศรษฐกิจ และการเมือง มันทำได้เพียงแค่ลดความรุนแรงลง แต่มันก็ยังไม่ถึงภาพในอนาคตที่อาจารย์นิธิมอง ว่าจะต้องลดการใช้ความรุนแรงทั้ง 3 อย่าง. ผมคิดว่าอันนี้เป็นจุดเปลี่ยนที่สำคัญเหมือนกัน

ถ้าหากว่า หยิบเอาเรื่องของสันติวิธี หรือสันติศึกษา ขึ้นมามองโยงกับเรื่องของรัฐ ซึ่งตัวเองได้ไปริบอำนาจของประชาชนในการที่จะใช้ความรุนแรงกับคนอื่น, ตาต่อตา, ฟันต่อฟัน, มาเป็นเรื่องของรัฐ โดยจะสร้างความยุติธรรมให้เกิดขึ้น โดยรัฐนั้นเป็นคนที่ใช้ความรุนแรงในบางช่วงบางเวลา. ซึ่งอันนี้เป็นประเด็นที่น่าสนใจซึ่งควรที่จะหยิบเอาเรื่องของอำนาจรัฐมาพิจารณา เกี่ยวกับการที่เมื่อไหร่จะใช้ความรุนแรง หรือว่าความรุนแรงที่รัฐริบเอาไปนั้น ควรจะหมดไปหรือเปล่า... ตรงนี้เป็นเรื่องซึ่งไปเกี่ยวพันกับโทษประหารด้วย ไปเกี่ยวพันกับเรื่องของการโบยตีด้วย. ผมมีประเด็นที่ไม่มีคำตอบในตัว แต่จะเปิดประเด็นให้ฟุ้งขึ้นไปอีกแค่นี้ครับ ขอบคุณครับ.

สมเกียรติ : อีกท่านหนึ่งนะครับ ก็คือ ท่านอาจารย์ประมวล เพ็งจันทร์, อาจารย์สอนอยู่ที่ภาควิชาปรัชญาและศาสนานะครับ คณะมนุษยศาสตร์ มช. ขอเชิญอาจารย์เลยครับ

ประมวล : ผมเห็นด้วยอย่างยิ่งกับการให้นิยามความหมายของท่านอาจารย์นิธิ เพราะอธิบายได้อย่างชัดเจน. สำหรับหัวข้อที่ตั้งไว้ว่า"การศึกษาเพื่อสันติภาพ"แสดงให้เห็นว่า ต้องการโยงเรื่องการศึกษาให้ไปสัมพันธ์กับเรื่องของสันติภาพ ในฐานะที่จะเป็นผลหรือในฐานะที่จะเป็นสิ่งที่เกิดขึ้นกระบวนการจัดการศึกษา เพราะฉะนั้น จากการที่ได้ฟังอาจารย์หลายท่านมา จึงอยากจะเสนอต่อเรื่องนี้คือ มันมีอยู่ 3 ประเด็นที่อยากจะชวนให้ทุกท่านช่วยกันมอง
1. ความหมายของการศึกษา
2. เป้าหมายของการศึกษา
3. กระบวนการศึกษาที่ถูกจัดให้เกิดขึ้นในสังคม

ผมคิดว่าความหมายของการศึกษาซึ่งเมื่อสักครู่ที่ อ.นิธิ บอกว่า คือการผลิตช่าง เป็นสิ่งที่ชัดเจนสำหรับเราที่อยู่กันในสถาบันการศึกษา เพราะมหาวิทยาลัยของเราหรือที่อื่นก็ตาม มันเหมือนโรงงานที่ผลิตมนุษย์ดิบๆให้เป็นมนุษย์ที่บอกได้ว่ามีอำนาจ มีความสามารถทำอะไรได้บ้าง เพราะมีการปั๊มให้เสร็จเลยนะครับว่า จะเอาไปใช้หรือเอาไปทำอะไรได้บ้าง. ส่วนจะใช้ได้ผลหรือไม่ได้ผลอย่างไร ก็เป็นของผู้ใช้เอง. ก็คือการศึกษาก็เหมือนเป็นการผลิตมนุษย์ให้เป็นช่าง ซึ่งในกรณีนี้ น้อยคนมีปัญหามาก เมื่อเราผลิตช่างบางประเภทออกไปแล้วมันล้นตลาด ก็เลยทำให้คนนั้นมีปัญหา เพราะเหตุว่า ไม่ตรงกับสิ่งที่ตลาดต้องการ. คิดว่าการศึกษาที่ผ่านมา ถ้าจะวิจารณ์กัน ก็คงอยู่ในสิ่งที่ว่ามานี้. ส่วนความหมายที่แท้จริงควรเป็นอย่างไรก็น่าจะมีการพูดคุยกันต่อไป

ในประเด็นเรื่องเป้าหมาย ซึ่ง อ.วารุณี พูดถึงว่า เราศึกษาเพื่อที่จะแข่งขันให้เกิดชัยชนะ, ผมคิดว่ามันมีประเด็นอยู่ 2 ประเด็นที่ อ.นิธิ พูดถึงเรื่องความรุนแรงด้วยว่า การศึกษาทำให้มนุษย์มีความมุ่งหวังว่า เขาจะเอาชนะมนุษย์กันเองได้ และสามารถเอาชนะธรรมชาติซึ่งเป็นเงื่อนไขหลักในการดำรงชีวิตอยู่ของมนุษย์ได้ ที่ อ.ชัชวาล ได้ให้ตัวอย่างในเรื่องนี้นะครับ.

เพราะฉะนั้น เราจะเกิดความภาคภูมิและดีใจมาก ถ้าเราสามารถไปถึงจุดๆหนึ่ง ซึ่งคนๆหนึ่งสามารถเอาชนะผู้อื่นได้ แล้วมีความสุขเพราะเราเป็นผู้ประสบความสำเร็จแล้ว ได้รับการศึกษาที่ดีแล้ว... หรือเราสามารถเอาชนะธรรมชาติได้ ซึ่งเมื่อสักครู่ได้พูดถึงพายุสุริยะ ความจริงยังเป็นศัตรูอยู่นะครับ แต่สักวันหนึ่ง ผมคิดว่ามนุษย์คิดว่าก็จะต้องเอาชนะพายุสุริยะนี้อย่างไร ? เพื่อไม่ให้มันมากระทบกับคลื่นการส่งวิทยุ หรือการติดต่อสื่อสารกัน. เพราะฉะนั้น กระบวนการที่มีเป้าหมายอยู่ที่ชัยชนะ จึงเป็นประเด็นๆหนึ่งซึ่งเราต้องคิดต่อไปว่า การศึกษาที่มีเป้าหมายเช่นนี้ จะนำมาสู่สันติภาพได้หรือไม่

ในเรื่องของกระบวนการศึกษา เท่าที่เราคุยกันมา กระบวนการศึกษาในปัจจุบัน โยงกลับไปสู่ประเด็นเมื่อสักครู่นี้ที่ อ.นิธิ พูดถึงว่า เวลาที่เราพูดถึงการเบียดเบียนนี่ มันทำให้เรารู้สึกเบียดเบียนสิ่งอื่น รวมทั้งเบียดเบียนตนเองด้วย. แต่กระบวนการที่เราจัดการศึกษากันอยู่นี้ ผมอยากจะบอกว่ามันเป็นกระบวนการที่ทำให้เกิดปรปักษ์.

ปรปักษ์คือฝ่ายตรงกันข้าม หรือฝ่ายอื่นที่เราจะต้องเอาชนะ ไม่ว่าจะทำอย่างไรก็แล้วแต่. ผมคิดว่าในปัจจุบันที่ อ.ชัชวาลได้พูดถึงว่านักศึกษา 2 คน ทำข้อสอบออกมาแล้วบอกว่า เขาตอบข้อสอบตรงกัน แล้วเขาก็กอดกันด้วยความรู้สึกเป็นสุข แต่เมื่อไหร่ก็ตาม เขาไปสมัครแข่งขันทำงาน, เขาอาจจะไม่กอดกันแล้วครับ เพราะเขาจะมีความรู้สึกว่าแย่เลยที่อีกคนหนึ่งตอบเหมือนฉัน แล้วใครจะเป็นผู้ชนะล่ะ. เขาจะต้องรู้สึกเป็นสุขเมื่ออีกคนหนึ่งตอบผิด เพราะเขาจะได้เป็นผู้ชนะ. ฉะนั้น กรณีที่เรากำลังพูดถึงว่าทำให้เกิดปรปักษ์นี่ เป็นกระบวนการที่สำคัญในปัจจุบัน ซึ่งกระบวนการจัดการศึกษาในทุกวันนี้กำลังเป็นอยู่. เพราะในแวดวงการศึกษา มันทำให้เกิดปรปักษ์ขึ้นอย่างสูงยิ่ง และมีความเป็นอื่นสูงมาก. และเมื่อเกิดความเป็นอื่นแล้ว กระบวนการทำลาย หรือเบียดเบียน หรือความรุนแรงอันเป็นสิ่งที่ตรงกันข้ามกับสันติภาพ มันเกิดขึ้นอย่างปกติและเคยชิน. ผมมีความรู้สึกว่า มันปกติเลยสำหรับคนที่มีการศึกษาแบบนี้ มีความสุขจากการที่เขาได้ชนะคนอื่น แล้วเขามีความสุขกับการที่เขาได้และคนอื่นยังไม่ได้. ประเด็นเหล่านี้ ผมคิดว่าพวกเราที่อยู่ในแวดวงการศึกษา...น่าสนใจมาก

ผมขอจบลงด้วยประสบการณ์เล็กๆที่ผมอยากจะเล่าให้ฟัง. ที่ผมพูดถึงเรื่องความเป็นปรปักษ์ หรือความรู้สึกเป็นสุข... ผมนึกถึงภาพ 2 ภาพ คือภาพที่ผมเป็นเด็ก, ผมมีความสุขมากเมื่อวันหนึ่ง ผมสอบได้ที่หนึ่งของห้องเรียน และจากการที่ผมเป็นคนตัวเล็กที่ปกติแล้วจะต้องไปอยู่ปลายแถว และเป็นวัฒนธรรมของโรงเรียนผมที่ว่า ถ้าใครสอบได้ที่หนึ่ง เขาจะยกให้เป็นหัวหน้าห้อง เมื่อเป็นหัวหน้าห้องก็จะไปยืนอยู่ทีหัวแถวเลย เรื่องความสูงต่ำไม่เกี่ยว... ผมรู้สึกว่าวันนั้น โลกทั้งโลกเป็นของผมเลย เพราะไปยืนอยู่เหนือผู้อื่นได้นะครับ ผมมีความสุขมากๆเลย...

แต่ความรู้สึกนี้นะครับ ผมเกิดความรู้สึกเปลี่ยนแปลงอย่างมากคือ เมื่อต้นปีนี้, ผมจำเดือนไม่ได้ ผมเกิดปรากฏการณ์ที่เรียกว่าการบรรลุธรรมขั้นสูง เหตุการณ์นี้เกิดขึ้นที่จังหวัดลำปาง คือผมถูกทำให้มีความจำเป็นประการหนึ่ง ซึ่งต้องไปสอบเอาใบประกาศเป็นผู้ประกาศข่าวทางสถานีวิทยุโทรทัศน์... ผมต้องฝืนใจและต้องไปนะครับ และกระบวนการสอบทำให้ผมเกิดความรู้สึกอะไรบางสิ่งบางอย่างที่ดีมาก คือ เมื่อเราไปสอบ เราต้องไปนั่งรอตั้งแต่เช้า และเพื่อนผู้เข้าร่วมสอบจะท่องกัน ท่องคำราชาศัพท์ ท่องข่าว และจะต้องอ่านออกเสียงชื่อบุคคล เช่น สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ อะไรอย่างนี้, ออกเสียงกันดังระงมไปหมด.

แล้วหลังจากพวกสอบภาคเช้า... ผมสอบภาคบ่าย, คนที่สอบภาคเช้าแล้ว เขาก็จะมาลุ้นกันว่า เขาได้หรือเขาตก. ถ้าใครได้คะแนนต่ำกว่า 50 ก็จะตก แล้วคนทุกคนเมื่อรู้ว่าคะแนนต่ำกว่า 50 มันเหมือนกับมีเพรชฆาตหรือใครที่ออกมาจากห้องกรรมการ แล้วถือกระดาษมาปึกหนึ่งและอ่านเรียกรายชื่อ เพื่อประกาศว่าตกหรือได้. เพราะฉะนั้น ทุกครั้งที่สอบตก ทุกคนก็จะเสียใจหรือเศร้ากัน. ผมเองก็ถูกทำให้อารมณ์เครียดขึ้นมาเรื่อยๆ เริ่มมาตั้งแต่เช้าแล้วนะครับ พอมาถึงเวลาตอนบ่ายๆซึ่งเป็นเวลาที่ผมจะต้องสอบ ก็มีคนเข้ามาปลอบประโลมผมต่างๆนาๆ บอกว่า, อาจารย์ไม่ตกหรอก อาจารย์เป็นอาจารย์ อาจารย์เป็นถึงด๊อกเตอร์นะครับ อาจารย์ไม่ตกหรอก... ผมก็เกิดความเครียดยิ่งขึ้นไปอีก

โดยปกตินะครับ ผมไม่อ้อนวอนพระเลย แต่วันนั้นขอโทษครับ ผมต้องอ้อนวอนพระ, แต่ไม่ได้อ้อนวอนให้ผมสอบได้นะครับ ผมบอกว่า ถ้าสิ่งศักดิ์สิทธิ์มีจริงในสากลโลกนี้ วันนี้ขอให้ผมสอบตก.... เพราะผมมีความรู้สึกว่า ถ้าผมสอบได้ ผมจะไปเหยียบย่ำอารมณ์ของคนจำนวนมากเลย แต่ถ้าผมสอบตก คนจะมีอารมณ์ที่มีความสุขที่สุด เพราะจะทำให้คนจำนวนหนึ่งบอกว่า นั่นไง...อาจารย์ที่เป็นด๊อกเตอร์ยังสอบตกเลย มันเป็นความรู้สึกที่เป็นสุขอย่างยิ่งเลย.

หลังจากที่ผมสอบเสร็จแล้ว ผมก็นั่งรอด้วยความรู้สึกว่า ให้เขาประกาศว่าผมสอบตกเถอะ... ประมาณสักบ่ายสองโมงหรือบ่ายสามโมง แล้วมีคนเอาใบประกาศมาให้ผม และบอกว่าผมสอบตก ได้ 39 คะแนน จากคะแนนเต็ม 100 และเป็นการตกที่เป็นความสุขมากเพราะว่า คนจำนวนมากจะได้คะแนนเกินนั้น 40 กว่า 45, 46, 50 กว่า แล้วพอผมเอาใบประกาศนี้ไปให้เพื่อนๆนะครับ เขามีความสุขมากเลย แล้วผมก็มีความสุขมากเลยที่ผมมีความสุขที่สุดในวันนี้ที่ได้มีส่วนร่วมในการแบ่งเบา หรือแบ่งปันอารมณ์แห่งความเจ็บปวด

ผมกลับมาจากลำปาง ผมมีความสุขมาโดยตลอด ผมเพิ่งรู้วันนั้นเองนะครับว่า ผมบรรลุธรรมแล้วว่า กระบวนการที่เราถูกหลอกตลอดมาให้เรามีความสุขกับการที่เราชนะผู้อื่น หรือเหนือกว่าผู้อื่น เป็นความสุขที่จอมปลอม และนำมาซึ่งความรุนแรง ไม่มีทางที่จะเกิดสันติภาพได้. วันนั้นผมกลับมาด้วยความดีใจ ยังไม่ได้เรียนอาจารย์ทุกท่านเลยว่า ผมมีความสุขมากเลยที่สอบตก ได้ 39 คะแนน. เอาละครับ ขอบคุณมากครับ

สมเกียรติ : หลังจากที่ฟัง อ.ประมวลจบ มันมองได้สองแง่นะครับ... แง่แรกถ้ามองในเชิงจิตวิทยา อาจารย์อาจจะเป็นพวก masochist คือชอบความเจ็บปวด, แต่ในทางกลับกัน ถ้ามองในเชิงพุทธศาสนา อาจารย์มีความรู้สึกเหมือนพระโพธิสัตว์ เพราะมีความเมตตาต่อสรรพสัตว์ทั้งหลาย ยอมรองรับความทุกข์ยากของคนอื่น โดยยอมได้รับความทุกข์ในฐานที่อยู่ต่ำสุด

(หลังจากนี้จะปล่อยให้วงเสวนาเป็นไปโดยธรรมชาติ ใครอยากเสวนาหรือใครอยากตั้งคำถาม ขอให้เป็นเรื่องที่ทุกคนแสดงออกมาได้เต็มที่ครับ...)