บทคัดย่อ

ในการอธิบายให้ความหมายต่อการเปลี่ยนแปลงการปกครอง งานเขียนเรื่อง "การเมืองการปกครองของกรุงสยาม" ของหลวงวิจิตรวาทการ มีจุดสำคัญตรงที่เน้นการชี้ให้เห็นว่าเหตุการณ์เปลี่ยนแปลงการปกครองนั้นไม่มีอะไรใหม่ หากแต่เป็นเหตุการณ์ที่มีรากมาจากภายในสังคมไทยเอง [ซึ่งในอดีตก็เคยมีเหตุการณ์ทำนองนี้เกิดขึ้นมาก่อน] ส่วนโลกตะวันตก เช่น อังกฤษ และฝรั่งเศส แทบไม่มีบทบาทอะไร

การนี้หลวงวิจิตรใช้วิธีย้อนแย้งอดีตโดยมีตัวแบบความสัมพันธ์ระหว่างกษัตริย์กับขุนนาง [ซึ่งจะมีราษฎรเป็นแนวร่วม] เป็นเครื่องมือในการวิเคราะห์ประวัติศาสตร์ไทย ปรากฏว่าภายในระบบศักดินาไทยนั้นมีการเปลี่ยนแปลงระเบียบการเมืองการปกครองมาตลอด ตั้งแต่ครั้งสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ และรัชกาลที่ ๕

นอกจากนี้หลวงวิจิตรยังมองว่าการเปลี่ยนแปลงการปกครองไม่ได้สิ้นสุดเพียง ๒๔ มิ.ย. ๗๕ หากการเปลี่ยนแปลงยังต้องดำเนินต่อไปอีกยาวนาน พร้อมกันนั้นหลวงวิจิตรก็เสนอให้มองญี่ปุ่นว่าจะเป็นแบบอย่างที่สำคัญในการก่อการต่อไป ทั้งยังอ้างความคิดที่เป็นของไทยเราเองมาเป็นจุดเชื่อมการเปลี่ยนย้ายศูนย์กลางโลกจากตะวันตกเป็นตะวันออกแทน กระบวนการดังกล่าวจะสำเร็จลงได้สำหรับหลวงวิจิตรก็ขึ้นอยู่กับกลุ่มชนชั้นนำเป็นสำคัญ หลวงวิจิตรจึงผลิตงานเพื่อรับใช้ผู้นำอย่างมีสำนึก ผลคือการเขียนประวัติศาสตร์โดยมีกษัตริย์ รัฐ ผู้นำ และการเปลี่ยนแปลง เป็นจุดมุ่งหมายยังคงครอบงำสำนึกในการเขียนประวัติศาสตร์ ตราบเท่าที่อิทธิพลของหลวงวิจิตรยังคงมีอยู่ในประวัติศาสตร์การเมืองของไทย.

" จริงอยู่เป็นการยากที่จะประเมินความลึกซึ้งของอิทธิพลทางด้านความคิดของหลวงวิจิตรวาทการ "
[กอบเกื้อ ๒๕๑๙ : ๑๕๕]

-๑-

"การเมืองการปกครองของกรุงสยาม" เป็นงานนิพนธ์ร่วมสมัยที่พยายามอธิบายหรือให้ความหมายต่อการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. ๒๔๗๕ โดยนักคิดหนุ่มคนหนึ่ง ผู้ซึ่งมีภูมิหลังกำเนิดจากคนชั้นสามัญชน แต่ทำงานรับใช้ผู้นำและการเปลี่ยนแปลงต่าง ๆ อีกหลายทศวรรษนับจากนั้น

หลวงวิจิตรวาทการ เดิมชื่อ "กิมเหลียง วัฒนปฤดา" เกิดเมื่อวันที่ ๑๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๔๑ ในคลองตำบลสะแกกรัง จังหวัดอุทัยธานี บิดาชื่อ อิน มารดาชื่อ คล้าย บิดาเป็นครูคนแรกด้วยการสอนให้รู้จักอ่านเขียนเบื้องต้น พออายุ ๘ ขวบ จึงได้เข้าเรียนโรงเรียนวัดขวิด ตำบลสะแกกรัง เมื่อจบชั้นประถมศึกษา อายุ ๑๓ ปี เด็กชายกิมเหลียงตัดสินใจบวชเณร ณ วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษดิ์ ระหว่างที่บวชอยู่ได้ศึกษาวิชาการแขนงต่าง ๆ ของทางโลกเป็นส่วนใหญ่ (ไม่ได้หมกมุ่นแต่ทางธรรม) จุดสำคัญคือความรู้เกี่ยวกับการใช้ภาษาอังกฤษและฝรั่งเศส ซึ่งช่วยให้เข้าถึงวิทยาการต่าง ๆ จากโลกของภาษาทั้งสองนั้นด้วย

เมื่อลาสิกขาแล้ว วันที่ ๑๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๖๑ ( อายุ ๒๐ ปี ? ) ได้เข้ารับราชการที่กองกงสุล กระทรวงต่างประเทศ จากนั้นตำแหน่งหน้าที่ก็มีการสับเปลี่ยนโยกย้ายไปตามลำดับ และสถานที่ทำงานก็มีการหมุนเวียนไปตามที่สำคัญต่าง ๆ ตั้งแต่ที่กรุงปารีส ลอนดอน และกรุงเทพฯ จนถึงปี พ.ศ. ๒๔๗๔ ได้เป็นหัวหน้ากองการเมือง อยู่ในตำแหน่งนี้ราว ๖ เดือน ก็ได้เป็นผู้ช่วยอธิบดีกรมการเมือง กระทรวงต่างประเทศ เมื่อวันที่ ๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๗๕ ระยะเดียวกันนั้นเองหลวงวิจิตรฯ ยังได้เป็นอาจารย์สอนประวัติศาสตร์สากลของจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

ระหว่างที่รับราชการ หลวงวิจิตรฯได้ใช้เวลาส่วนหนึ่งเขียนงานลงพิมพ์ในหนังสือพิมพ์ไทยใหม่อย่างสม่ำเสมอ เมื่อเกิดการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ๒๔๗๕ งานเขียนของหลวงวิจิตรฯ พัฒนาไปอีกก้าวหนึ่ง โดยเน้นหนักไปในด้านประวัติศาสตร์นิพนธ์ทางการเมือง มีแนวโน้มสนใจการเมืองภายในสยามมากขึ้น ซึ่งก่อนนั้นจะให้ความสำคัญกับสถานการณ์ทางสากลมากกว่า และ "การเมืองการปกครองของกรุงสยาม" ก็กำเนิดขึ้นในช่วงเวลานี้เอง (น่าสังเกตว่าเล่มนี้ไม่มีการตีพิมพ์ซ้ำอีก ขณะที่บางเล่มของหลวงวิจิตรฯ นั้น พิมพ์ ๒๕ ครั้ง ในรอบไม่ถึง ๑๕ ปี) ภายหลังหนังสือจำหน่ายไปได้ระยะหนึ่งแล้ว เมื่อวันที่ ๑ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ หลวงวิจิตรฯ ก็ลาออกจากราชการเข้าทำงานที่กองบรรณาธิการไทยใหม่อย่างเต็มตัว

แต่ไม่นานก็รับคำชวนจาก "เพื่อนในคณะราษฎร" ให้กลับเข้ารับราชการอีกครั้ง ในตำแหน่งเจ้ากรมประกาสิต กระทรวงต่างประเทศ พร้อมกันนั้นก็รับหน้าที่เลขานุการรัฐมนตรีว่าการกระทรวงศึกษาธิการอีกตำแหน่งหนึ่ง และก้าวไปสู่ตำแหน่งอธิบดีกรมศิลปากร เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๗๗ ด้วยเหตุผลทางการเมืองที่ต้องการให้หลวงวิจิตรฯ เป็นกำลังของคณะราษฎรในการทำงานเพื่อ "ปลูกต้นรักชาติ" ขึ้นจากทางกรมศิลปากร [อัจฉราพร ๒๕๑๙ : ๒๖๙ ; ประอรรัตน์ ๒๕๒๘ : ๓๑ - ๓๒, ๔๒, ๔๕ - ๔๖, ๗๗, ๑๓๕] กระทั่งเกิดการเฟื่องฟูขึ้นในยุคสมัยแห่งการสร้างชาติภายใต้รัฐบาลหลวงพิบูลสงครามกาลต่อมา

ขณะที่เขียนเรื่อง "การเมืองการปกครองของกรุงสยาม" อยู่นั้น ดูเหมือนหลวงวิจิตรฯ จะเข้าใจความล่อแหลมของสถานการณ์การเปลี่ยนแปลงการปกครองเป็นอย่างดี ดังจะเห็นได้จากการที่เขาไม่ลืมที่จะเขียนกิติกรรมประกาศถึง "ท่านผู้ซื้อและท่านผู้อ่าน" ไว้ด้วยว่า "เป็นการแน่นอนว่าผู้ที่คอยประทุษร้ายข้าพเจ้า ด้วยความริษยาเป็นส่วนตัว จะยกเอาข้อความบางตอนขึ้นกล่าวส่อเสียดยุยงว่า ข้าพเจ้าเป็นปฏิปักษ์ต่อรัฐบาลใหม่ ดังที่เคยมีผู้พยายามส่อเสียดมาแล้ว ถ้าหากรัฐบาลใหม่เชื่อดังนั้น ก็ขอให้เอาข้าพเจ้าไปประหารชีวิตโดยมิต้องขึ้นศาล" [วิจิตรวาทการ ๒๔๗๕ : ไม่ระบุเลขหน้า] (1)

เบื้องต้นถ้าจะถือกันง่าย ๆ ว่า ผลงานชิ้นนี้หลวงวิจิตรฯ เขียนขึ้นโดยมีเป้าหมายอันหนึ่งอยู่ที่การแสดงจุดยืนของเขาต่อ "รัฐบาลใหม่" ก็นับว่าหลวงวิจิตรฯ "แสดง" ได้อย่างดีและดูมีชั้นเชิง ทั้งนี้เขาเองเป็นบุคคลมีชื่อเสียง ทั้งในงานราชการและการประพันธ์มาแต่ครั้งปลายสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์ แต่นั่นก็เป็นประเด็นวิเคราะห์ที่ออกจะหยาบเกินไป คงต้องพิจารณาอะไรให้ไกลกว่านั้น โดยเราจำเป็นต้อง "อ่าน" อย่างพิถีพิถันเพื่อดูว่าเขา "เขียน" อย่างไรเสียก่อน จึงจะสามารถกล่าวเช่นนั้นได้ (หรืออาจไม่กล่าวเช่นนั้นเลยก็ได้) จากนั้นจึงค่อยมาดูกันว่ามีนัยความหมายอะไรบ้างที่ซ่อนอยู่ในงานชิ้นนี้

-๒-
ระเบียบและการเปลี่ยนแปลง

เช่นเดียวกับนักประวัติศาสตร์ร่วมสมัยที่ได้รับอิทธิพลจากสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ หลวงวิจิตรฯ ให้ความสำคัญกับสุโขทัยในฐานะปฐมบทของประวัติศาสตร์ไทย สยามประเทศตามแนวทางสกุลดังกล่าว จึงมีอายุยืนยาวออกไปถึงปี พ.ศ. ๑๘๐๐ "ประเทศสยาม" ไม่มีการเปลี่ยนแปลงมากนัก แต่สิ่งที่มักมีการเปลี่ยนแปลงเสมอนั้น ได้แก่ ระบอบการเมืองการปกครอง ซึ่งหลวงวิจิตรฯ ใช้ "ระเบียบการ" สำหรับเป็นคำเรียก โดยนัยก็คือระเบียบการปกครองนั้นสามารถเปลี่ยนแปลงกันได้สุดแต่ภาวการณ์ความจำเป็น แต่ "ประเทศ" (สยาม) นั้นยังดำรงอยู่สืบมา ทั้งยังเป็นรากฐานสำคัญให้กับการเปลี่ยนแปลงนั้น ๆ ด้วย

ตามความเห็นหลวงวิจิตรฯ เดิมทีสยามปกครองด้วยระบอบ "ฟิวแดลิสม์" หรือ "เจ้าขัณฑสีมา" และ / หรือ "ลัทธิเจ้าครองนคร" ดังที่นครินทร์ เมฆไตรรัตน์ [ ๒๕๒๕ ] ได้ตั้งข้อสังเกตเอาไว้ หลวงวิจิตรฯ ใช้ตัวแบบความสัมพันธ์ระหว่างเจ้ากับขุนนาง และราษฎร เป็นเครื่องมือในการวิเคราะห์ [ นครินทร์ ๒๕๒๕ : ๙ - ๑๐ ] กล่าวคือในระบอบฟิวดัลลิสม์สยาม เจ้ากับขุนนางมีความสัมพันธ์กันอย่างหละหลวม กษัตริย์มีอำนาจก็แต่เฉพาะในเขตเมืองหลวงขยายออกไปไกลสุดก็แค่บริเวณหัวเมืองชั้นใน ที่เหลือนับจากหัวเมืองชั้นนอกออกไปนั้น ขุนนางหรือเจ้าครองนครจะมีอำนาจปกครองของตนเอง ซึ่งมีอิสระในการดำเนินการด้านต่าง ๆ พอสมควร

การเปลี่ยนแปลงทางด้าน "ระเบียบการ" ที่หลวงวิจิตรฯ ให้ความสำคัญมีอยู่ด้วยกัน ๓ ครั้ง ได้แก่…

ลักษณะของคณะราษฎรนั้น อาจเป็นได้ ๓ อย่าง คือ

จาก ๓ แนวทางข้างต้น หลวงวิจิตรฯ กล่าวต่อไปว่า "ข้าพเจ้าเชื่อว่าความมุ่งหมายของ "คณะราษฎร" คงต้องการอย่างที่สุดที่จะให้เป็นอย่างที่ ๑ และถ้าเป็นอย่างที่ ๑ ได้ก็นับว่าประเสริฐยิ่ง ถ้าจะให้เป็นทางนั้น คณะราษฎรก็ต้องอนุญาตให้ประชาชนทุกชั้น ที่ได้รับเลือกจากราษฎรเข้าเป็นสมาชิกในรัฐสภาได้ โดยมิต้องตัดทอนอย่างไรเลย" ( น. ๑๖๖ ). ด้วยความรู้เท่าไม่ถึงการณ์หรือไม่ก็ตามข้อเสนอนี้มีนัยยะที่ขัดแย้งในตัวเอง เพราะเท่ากับเสนอให้เจ้าสามารถกลับมา "เล่น" การเมืองได้อีกครั้ง ถึงขั้นสามารถลงสมัครเข้ารับเลือกตั้งจากประชาชนเข้าเป็น "สมาชิกในรัฐสภา" ได้นั่นเอง

ขณะเดียวกันข้อเสนอนี้ก็มีนัยที่จัดว่า "รุนแรง" สำหรับฝ่ายเจ้าอยู่มาก เนื่องจากหลวงวิจิตรฯ เสนอด้วยว่า ควรถอดเจ้าออกจากการเป็นเจ้าเสีย โดยให้ถือเป็น "ราษฎร" คนหนึ่งเท่านั้น เขากล่าวว่า "ถ้าเราไม่ถือเจ้าว่าเป็นเจ้า เราก็ต้องถือว่าเจ้าเป็นราษฎรคนหนึ่ง ถ้ามิฉะนั้นจะเอาเจ้าไปทิ้งเสียที่ไหน ถ้าหากปรากฏว่าเจ้าไม่ยอมเป็นราษฎรนั่นแหล่ะ จึงจะต้องเปลี่ยนความคิดใหม่ ลงมาเดินทางที่ ๒ และถือว่าเจ้าคงเป็นคนต่างชั้นอยู่" ( น. ๑๖๘ ).

และนั่นก็เป็นขั้นตอนสำคัญหนึ่งสำหรับการเปลี่ยนแปลงระเบียบการปกครองในความเห็นหลวงวิจิตรฯ กล่าวคือ "การที่จะเปลี่ยนระเบียบนั้นก็คือ ต้องถือว่าเจ้าและราษฎรธรรมดามีสิทธิและหน้าที่เท่ากัน และรัฐบาลจะต้องฟังเสียงประชาชนเป็นสำคัญในทางดำเนินการบ้านเมืองทุกอย่าง" ( น. ๑๑๗ ).

ส่วนขั้นตอนการกดเจ้าลงเป็นพลเมืองนี้จะสำเร็จลงได้หรือไม่นั้นหลวงวิจิตรฯ ไม่เสี่ยงที่จะให้อรรถาธิบายในประเด็นดังกล่าว เนื่องจากโอกาสผิดพลาดมีสูงเกินไป ไม่มีหลักประกันอันใดว่าถ้าทำดังนั้นแล้วเจ้าจะไม่เอาเปรียบราษฎรเหมือนอย่างที่เคย "สิทธิและหน้าที่" จึงกลายเป็นเรื่องที่ถูกนิยามโดยสัมพัทธ์ กล่าวคือเจ้ามีแบบหนึ่ง ราษฎรก็มีอีกแบบหนึ่ง

ด้วยความไม่แน่นอนของสถานการณ์ หรือไม่ก็ด้วยรู้เท่าไม่ถึงการณ์นั้นเอง หลวงวิจิตรฯ จึงเสนอต่อไปอีกว่า "ทาง ๓ ต้องตั้งกองทหารพิเศษสำหรับคณะราษฎร รั้งอำนาจปกครองไว้ให้นานที่สุด คณะราษฎรจะต้องดำเนินแบบฟาซีสต์ของอิตาลีอย่างแท้จริง" ( น. ๑๖๗ ). ไม่ว่าเขาจะคิดเห็นเช่นที่กล่าวนี้จริงหรือไม่ แต่การณ์ก็ปรากฏว่าหลวงวิจิตรฯ ก็เป็นปัญญาชนคนหนึ่งที่มีบทบาทสำคัญในการสนับสนุนระบอบอำนาจนิยมหลังเปลี่ยนการปกครอง ทั้งนี้การรับใช้รัฐอาจไม่เป็นปัญหาสำหรับปัญญาชนบางคนในยุคนั้น

-๓-
สถาบันกับอำนาจ

นอกจาก "ประเทศ" (สยาม) แล้ว ที่หลวงวิจิตรฯ ย้ำหนักแน่นว่าเป็นสิ่งจำเป็นควบคู่กับการดำรงอยู่ของประเทศก็คือ สถาบันกษัตริย์ ระเบียบการปกครองจะเปลี่ยนแปลงไปอย่างไร สถาบันกษัตริย์ก็ยังมีบทบาทอย่างสำคัญไม่โดยตรงก็โดยสัญลักษณ์ทางอ้อม จากระบอบฟิวดัลลิสม์หรือลัทธิเจ้าครองนครสู่สมบูรณาญาสิทธิ์ และสู่การเปลี่ยนแปลงการปกครอง ๒๔๗๕

กรณีหลังแม้ดูไม่เข้ารูปเข้ารอยกับ "ความจำเป็น" ที่หลวงวิจิตรฯ พาดพิงถึงบ่อยครั้งนักก็ตาม แต่ไม่เป็นปัญหาสำหรับหลวงวิจิตรฯ ซึ่งกำลังมองว่าการประนีประนอมระหว่างฝ่ายเจ้ากับคณะราษฎรนั้นมีความเป็นไปได้สูง และเขาเองก็เห็นชอบที่จะให้เป็นไปตามนั้น ความสำคัญของสถาบันกษัตริย์ในทัศนะหลวงวิจิตรฯ นอกจากบางประเด็นใน "การเมืองการปกครองของกรุงสยาม" นี้แล้ว ยังสามารถย้อนกลับไปเห็นได้ในปาฐกถาที่เขากล่าวไว้ ก่อนที่จะมีการเปลี่ยนแปลงการปกครองเพียงไม่นาน และความเห็นของเขาในเรื่องเดียวกันนี้ก็ยืนพื้นตามนั้นอยู่อีกหลายปีทีเดียว ในปาฐกถาเรื่อง "พระมหากษัตริย์ของเรา" หลวงวิจิตรฯ กล่าวเป็นใจความสำคัญว่า

ในแง่นี้พระมหากษัตริย์กลายเป็นเครื่องมืออย่างหนึ่งในการสร้างเสถียรถาพของชาติประเทศ ไม่ได้เป็นเป้าหมายสูงสุดของการถวายความจงรักภักดีในตัวเองแต่อย่างใด ตรงข้ามประโยชน์ที่จะได้รับจากการแสดงความจงรักภักดีนั้นต่างที่มีความสำคัญมากกว่าอย่างเทียบกันไม่ได้

นอกจากนี้หลวงวิจิตรฯ ยังมักนิยามสถาบันกษัตริย์ด้วยวิธีการจำลองสถานการณ์สงคราม (ที่ทั้งสร้างและต่อเนื่องจาก "การเมือง") กล่าวอีกนัยหนึ่งคือ เป็นผู้รับใช้รัฐไม่ต่างจากสถาบันอื่น ๆ ในสังคม / รัฐ และเป็นผู้นำในการนำพารัฐไปสู่เป้าหมายนั่นเอง เขากล่าวอย่างหนักแน่นว่า "กษัตริย์ก็คือนักรบผู้รักษาอาณาเขตต์" ( น. ๑๙๐ ). ส่วน "เจ้า" ก็มีบทบาททางการทหารมาแต่โบราณ เป็นต้น แต่ด้วยเหตุนี้ พระมหากษัตริย์จะไม่ทรงมีอำนาจอย่างแท้จริงภายในรัฐของพระองค์ เนื่องจากถูกใช้เป็นเครื่องมือรักษาผลประโยชน์ทางการเมืองเป็นสำคัญนั่นเอง

สืบเนื่องจากปัญหาโครงสร้างอำนาจหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง ซึ่งยังไม่มีเสถียรภาพขณะนั้น สมัยโบราณรัฐแบบจักรวรรดิ มีพระมหากษัตริย์ทำหน้าที่เป็นแก่นกลางอำนาจที่รวมศูนย์ความจงรักภักดี โดยทรงมีฐานะเป็นดั่งเทวราชาบ้าง มหาธรรมราชาบ้าง จักรพรรดิราชบ้าง ในรัฐราชวงศ์หรือสมบูรณาญาสิทธิ "ราช" พระองค์ก็ทรงเป็นประมุขสูงสุดที่หลอมรวมผู้คนหลากหลายเข้าเป็นหนึ่งเดียวภายใต้บรมโพธิสมภาร

ดังนั้นจากอุดมการณ์รัฐในจารีตเดิม สถาบันกษัตริย์จึงสร้างฐานะนำในความสัมพันธ์เชิงอำนาจให้เกิดขึ้นและดำรงอิทธิพลอยู่เสมอ เมื่อเกิดการพังทลายของสถานะอำนาจดังกล่าวจากที่มีการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ปัญหาว่าจะใช้อะไรเป็นเครื่องยึดโยงผู้คนทั้งประเทศเข้าไว้ด้วยกันจึงเป็นปัญหาสำคัญขณะนั้น เพื่อหลีกเลี่ยงแนวทางและความจำเป็นที่ต้องใช้ "ความรุนแรง" เพื่อสถาปนาอำนาจใหม่ที่เหนือกว่า หลวงวิจิตรวาทการและปัญญาชนสมัยเปลี่ยนแปลงการปกครองส่วนหนึ่ง เสนอให้กลับไปใช้บารมีเดิมของกษัตริย์สมบูรณาญาสิทธิ์ [ สายชล ๒๕๔๕ : ๓๖ ] เช่นที่เขากล่าวไว้อย่างน่าวิเคราะห์วิจารณ์ว่า

ทั้งนี้ไม่ได้หมายความว่าอำนาจดังกล่าวจะแข็งแกร่งเสียจนไม่เหลือช่องโหว่ ที่มั่นสำคัญนั้นไม่ใช่อะไรอื่น หากเป็นการยอมรับหรือนัยหนึ่งคือยอมจำนนจากกลุ่มอำนาจอื่น ๆ ขณะเดียวกันก็โดดเดี่ยวตัวเองออกจากส่วนอื่น ๆ ของสังคม จนเกิดภาวะคู่ขนานในความสัมพันธ์ระหว่างอำนาจต่าง ๆ จุดนั้นนั่นเองที่อำนาจของสถาบันฯ กลายเป็นเหมือนแม่เหล็กที่ดึงเร้าต่อประโยชน์และมรรคผลของการถวายความจงรักภักดี ทั้งที่หลวงวิจิตรฯเองก็คิดเห็นอีกอย่างหนึ่งเช่นว่า "ความจริงกษัตริย์ของเราในครั้งกระโน้น ก็ชาตาอาภัพ เสียแรงเป็นกษัตริย์สมบูรณาญาสิทธิราช จะหาพวกพ้องให้ได้เท่าขุนนางก็ไม่ได้" ( น. ๗๘ ).

ในแง่นี้การเปลี่ยนแปลงการปกครองจึงมีผลทำลายภาวะคู่ขนานกับขั้วทั้งสองนั้นลงโดยฉับพลัน เป็นการแก้ไขในสิ่งที่เป็นปัญหาอยู่แต่เดิม ขณะเดียวกันก็เป็นทางเปิดให้แก่การเฟ้นหารากฐานทางด้านภูมิปัญญาทั้งเก่าและใหม่ขึ้น โดยแง่นี้แล้ว ๒๔ มิถุนาฯ จึงมีความชอบธรรมและส่งผลต่อความมั่นคงของสถาบันด้วยเช่นกัน ประเด็นนี้หลวงวิจิตรฯ สะท้อนว่า

จะโดยรู้ตัวหรือไม่ก็ตามความเห็นของหลวงวิจิตรฯ บางส่วนสะท้อนวิธีคิดแบบดั้งเดิม ซึ่งมีแนวโน้มเชื่อมั่นต่อความเปลี่ยนแปลงของสรรพสิ่ง (อนิจจัง) เพียงแต่ว่าความเปลี่ยนแปลงที่ว่านั้นแตกต่างอย่างมีนัยสำคัญจากหลักปัญจอันตรธาน ซึ่งเชื่อว่าโลกกำลังวิวัฒน์ไปสู่ความเสื่อมสลาย ทุกสิ่งตั้งอยู่ไม่ได้นานหรือมีทุกขลักษณ์เป็นองค์ประกอบสำคัญ ทั้งนี้รวมถึงชีวิตและร่างกายของมนุษย์เองก็ปราศจากตัวตนที่เที่ยงแท้ หรือมีอนัตตลักษณ์เป็นองค์ประกอบด้วยนั่นเอง

ดังนั้นมนุษย์จึงควรใช้เวลาที่ตนมีอยู่เพียงน้อยนิดนั้นประพฤติธรรมเพื่อเข้าถึงความจริงหรือบรรลุความรู้แจ้งในไตรลักษณ์

ส่วนเวลาของสังคมนั้นมีระยะยืนยาวกว่าช่วงชีวิตมนุษย์ กล่าวคือเวลาของสังคมมีความหมายต่อมนุษย์ก็ในยุคของพระพุทธเจ้าองค์ที่ ๕ แห่งภัททกัลป์ ( ศรีอาริยเมตไตร ) มีลักษณะอนิจจังเช่นกัน คือ มีระยะเวลาเพียง ๕,๐๐๐ ปี และระหว่างนั้นก็เป็นเวลาที่สังคมค่อย ๆ เปลี่ยนแปลงไปในทางเสื่อมลงทุกขณะจนถึงยุคแห่งการแตกดับอย่างมิคสัญญีที่มนุษย์ต้องล้มตายลง [โปรดดูรายละเอียดใน อรรถจักร์ ๒๕๓๑ : ๑๐๐ - ๑๑๕ ] มีการกลับหัวกลับหางไปบ้างเล็กน้อย.

ชั้นต้น, ในแง่นี้ความเปลี่ยนแปลงจึงถือเป็นเรื่องปกติและมักเกิดขึ้นควบคู่กับยุคสมัย เพียงแต่ว่าในกรณีของ "บ้านเมือง" หรือรัฐ คนรุ่นหลวงวิจิตรฯ บางส่วนกำลังเชื่อว่าน่าจะเปลี่ยนแปลงไปสู่ความศิวิไลซ์ และชีวิตมนุษย์จะบรรลุถึงความสุขความเจริญได้ก็แต่ภายในรัฐหรือ "บ้านเมือง" ซึ่งดำรงอยู่ในเวลาที่ยาวนานกว่ามนุษย์แต่ละคน ฉะนั้นในแง่นี้ปัจเจกชนแต่ละคนจึงควรอุทิศตนเพื่อ "บ้านเมือง" หรือชีวิตที่ดีในรัฐนั่นเอง

ในทางกลับกันด้วยอายุที่ยั่งยืนกว่าของ "บ้านเมือง" เมื่อเทียบกับชีวิตคนนี้ รัฐหรือชาติบ้านเมืองจึงมี "อำนาจ" เหนือชีวิตมนุษย์ด้วย บางครั้งมนุษย์แม้แต่ในชั้นผู้ปกครองก็จึงไม่สามารถบงการอำนาจรัฐหรือระเบียบการปกครองได้โดยอิสระ (หรือปราศจากการควบคุม ) เช่นที่หลวงวิจิตรฯ แก้ต่างให้กับผู้ปกครองสมบูรณาฯ ว่า

-๔-
กษัตริย์ / เจ้า VS. ขุนนาง / ราษฎร

ในการอธิบายให้ความหมายต่อการเปลี่ยนแปลงการปกครอง หลวงวิจิตรฯ ขยายตัวแบบความสัมพันธ์ระหว่างเจ้ากับขุนนางออกไปครอบคลุมถึงกษัตริย์และราษฎร กล่าวคือในขณะที่ "เจ้า" มีพระมหากษัตริย์เป็นผู้นำสูงสุด ทั้งในด้านจารีตทางการเมืองตามระบบการสืบทอดอำนาจผ่านทางสายโลหิต และอีกทางก็หมายถึงวัฒนธรรมทางด้านสติปัญญา ที่ถือว่าตนเป็นผู้กุมองค์ความรู้โดยรวมของสังคม ฝ่ายขุนนางก็มี "ราษฎร" เป็นฐานสนับสนุนจำนวนมหาศาล เนื่องจากศักดินาไทยไม่มีระบบการสืบทอดตำแหน่งขุนนาง ผ่านทางสายเลือดเช่นเดียวกับศักดินายุโรปบางแห่ง หากขุนนางไทยจะถูกแต่งตั้งจากกษัตริย์โดยจะคัดเลือกจากราษฎรเป็นสำคัญ ด้วยเหตุนี้ขุนนางจึงเป็นกลุ่มชนที่อยู่กึ่งกลางความสัมพันธ์ระหว่างกษัตริย์กับราษฎร ทำหน้าที่ใช้อำนาจทางปกครองแทนองค์กษัตริย์หรือตามที่กษัตริย์มอบหมาย หรือในทางกลับกันก็ทำหน้าที่เป็นตัวแทนของราษฎรในการรับใช้กษัตริย์ (4)

เหตุที่ผู้ก่อการ ๒๔ มิถุนาฯ กระทำการในฐานะตัวแทนของราษฎร อีกทั้งยังแสดงตนเป็นคนชั้นเดียวกับราษฎรที่รู้สึกเจ็บร้อนต่อความเป็นไปของเหตุการณ์บ้านเมือง ความล้มเหลวของกษัตริย์สมบูรณาฯ และเจตนารมย์ความต้องการเปลี่ยนแปลงไปสู่สิ่งที่ดีกว่า รูปการณ์สำนึกดังกล่าวหลวงวิจิตรฯ อธิบายถึงร่องรอยเดิมว่ามีที่มาจาก "ความคิดของไทยเรา" (เอง) เขากล่าวว่า

การเน้นย้ำถึงความคิดที่เป็นของไทยเราเอง (ซึ่งไม่มีนิยาม ตลอดจนวิธีการที่แน่ชัดนักในการจำแนกแยกแยะ หรือชี้ให้เห็นลักษณะอันเป็นการเฉพาะ ของตัวแบบที่ใช้ศึกษา) มันเป็นเพียงการเปลี่ยนย้ายบริบทของตัวตนในงานจากตะวันตกสู่ตะวันออก ความคิดในแบบที่เป็นของไทยเราเองที่หลวงวิจิตรอ้างถึงในที่นี้ จึงเป็นแต่เพียงจุดเชื่อมประสานในรอยต่อของอีกสองปัจจัยภายนอกอันยิ่งใหญ่ (ตะวันตก vs. ตะวันออก) ในแง่นี้ความคิดที่เป็นแบบของไทยเราเองตามที่หลวงวิจิตรเอ่ยอ้างนี้ จึงไม่ใช่ความคิดที่มีพลวัตความสำคัญอยู่ในตัวมันเอง หากท้ายสุดแล้วเป็นแต่เพียงความคิดที่จะเป็นศูนย์กลางความขัดแย้งระหว่างความคิด อันมีแหล่งที่มาจากซีกโลกที่ใหญ่กว่าทั้งสอง (ตะวันออก vs. ตะวันตก)

ภายใต้การคิดแบบแบ่งโลกเป็นสองขั้ว [Dichotomy] เช่นนี้ แน่นอนว่าน้ำหนักความเป็นกลางในอัตวิสัยย่อมไม่มีอยู่จริง ด้วยเหตุนี้การแบ่งขั้วดังกล่าวจึงนำหลวงวิจิตรให้มีความโน้มเอียงไปสู่อีกซีกโลกหนึ่งมากกว่าอีกซีกเป็นธรรมดา กล่าวคือเมื่อถึงคราวเสนออย่างจริงจัง หลวงวิจิตรจะสนับสนุนหรือแสดงความชื่นชมเป็นพิเศษกับทางตะวันออกมากกว่า โดยที่หารู้ไม่ว่าท้ายสุดแล้วการพยายามเชิดชูความเป็นตะวันออก [ Orientalism ] นั้น เป็นการประกอบสร้างความเป็นอื่นขึ้นมาโดยโลกตะวันตกเอง ในการแสดงความเหนือกว่าต่ออีกซีกโลกหนึ่ง อันจะกรุยทางไปสู่ความชอบธรรมในการสร้างความยอมรับ หรือนัยหนึ่งคือยอมจำนนนต่อวิทยาการสมัยใหม่ที่กำเนิดจากภายในโลกของตน การนี้อีกซีกโลกหนึ่ง (ซึ่งก็คือตะวันออก) จะถูกเหยียดลงเป็นพวกที่ยังป่าเถื่อน ไร้อารยธรรมอยู่นั่นเอง มันจึงไม่ใช่การเล็งเห็นคุณค่าในภูมิปัญญาของตะวันออกอย่างแท้จริง (6)

แม้จะให้ความสำคัญต่อการเปลี่ยนแปลงการปกครองอยู่มากก็ตาม หลวงวิจิตรฯ ก็พยายามหลบเลี่ยงที่จะกระทบกับอำนาจเดิมโดยตรง จุดยืนต่อสถาบันกษัตริย์นั้นมีความชัดเจน เนื่องจากเห็นว่า "เมืองไทยเรายังไม่เหมาะสำหรับจะเป็นริปับลิก" ( น. ๑๗๕ ). ส่วนความผิดพลาดในการบริหารงานและการแก้ไขปัญหา ท่ามกลางวิกฤติของรัฐบาลกษัตริย์สมบูรณาฯ หลวงวิจิตรฯ อธิบายว่าเป็นความผิดพลาดของ "ระเบียบการ" ตัวบุคคลหรือองค์พระมหากษัตริย์ไม่มีส่วนที่ต้องรับผิดชอบ การพิจารณาโดยอ้างอิงถึง "บริบท" ในแง่นี้กษัตริย์จึงยังมีความชอบธรรมในการดำรงอยู่ค่อนข้างสูง หากแต่ผลพวงของการเปลี่ยน "ระเบียบการ" นั้นยากแก่การขีดขั้น เพราะระเบียบใหม่ก็ต้องการเสถียรภาพและทำหน้าที่ของมันโดยราบรื่น หลวงวิจิตรฯ กล่าวว่า

ที่นอกเหนือไปกว่านั้นหลวงวิจิตรฯ ยังยอมรับแนวความคิดเรื่อง "พ่อปกครองลูก" ซึ่งสมเด็จฯ กรมพระดำรงราชานุภาพเคยเสนอไว้ตั้งแต่ปี พ.ศ. ๒๔๗๐ ในปาฐกถาอันลือชื่อเรื่อง "ลักษณะการปกครองประเทศสยามแต่โบราณ" [ดำรงราชานุภาพ ๒๕๑๙ : ๑๗ - ๕๒ ] มาใช้อธิบายความสัมพันธ์ระหว่างกษัตริย์กับราษฎรในบริบทของการเมืองไทยยุคใหม่ (หลังเปลี่ยนการปกครอง) ทั้งที่เดิมสมเด็จฯ กรมพระดำรงราชานุภาพทรงใช้ในกรณีสุโขทัยยุค "พ่อขุน" (รามคำแหง) เป็นการเฉพาะ นัยหนึ่งก็อาจกล่าวได้ว่าเป็นความคิดของหลวงวิจิตรฯ เองที่เห็นการเปลี่ยนแปลงการปกครองจะช่วยให้มีการรื้อฟื้นรูปแบบความสัมพันธ์เช่นนั้นกลับมา ทั้งยังจะเป็นการเพิ่มพูนความจงรักภักดีมากขึ้นกว่าแต่ก่อนเสียอีก เนื่องจากพระราชอำนาจเดิมเกิดการพังทลายลงนั่นเอง เช่นที่เขากล่าวแทนเพื่อนในคณะราษฎรของเขาและราษฎรทั้งประเทศไว้ว่า

เบื้องต้นนั่นสะท้อนอิทธิพลทางความคิดของระบอบปิตาธิปไตยหรือชายเป็นใหญ่ (Paternalism / Patriarchy) (7) "กษัตริย์" เป็นตำแหน่งประมุขสังคมการเมืองที่ถูกผูกขาดโดยฝ่ายชาย และ "พระบิดา" ก็จัดเป็นการยกย่องกษัตริย์ในฐานะชายที่เป็นใหญ่ในสังคม ช่วยสร้างภาพลักษณ์ให้สังคมดูมีความเท่าเทียมกันและอยู่ร่วมกันอย่างเป็นปกติสุข ขณะเดียวกัน "พระบิดา" ก็ไม่ได้ช่วยให้กษัตริย์สามารถหลบเลี่ยงประเด็นเรื่องความเหลื่อมล้ำต่ำสูง ที่มีอยู่ในสังคมแต่อย่างใด ตรงข้ามนั่นยิ่งเป็นการเน้นย้ำให้ประเด็นดังกล่าวมีความชัดเจนมากยิ่งขึ้น

เพราะฐานะ "พระบิดา" ที่จริงย่อมสะท้อนโดยนัยอยู่แล้วว่า เหนือกว่าและมีอำนาจมากกว่าบุตร และในแง่นี้การปกครองประเทศ ก็จึงไม่มีความแตกต่างจากการปกครองภายในครัวเรือน หน่วยทางการเมืองถูกย่อยให้เล็กลงตามกัน นั่นหมายถึงภาวะที่บิดาต้องมีหน้าที่ควบคุมบุตร (ซึ่งในที่นี้ก็หมายถึงประชาชน) อย่างใกล้ชิด และการควบคุมที่ว่านั้นก็รวมไว้ทั้งการควบคุมรูปแบบการมีชีวิตและสิทธิที่จะตาย ชีวิตภายในรัฐจึงหดแคบตามไปด้วย โดยมีมิติแค่เพียงชีวิตภายใต้การปกครอง ส่วนชีวิตอื่นที่อยู่นอกเหนือปริมณฑลดังกล่าวกลายเป็นสิ่งที่เป็นไปไม่ได้ ทั้งยังดูเป็นชีวิตที่ไร้ซึ่งความศิวิไลซ์ไปอีก อันที่จริงการยกย่องกษัตริย์ให้เป็นบิดานี้ ควรจบสิ้นลงพร้อมกับการเปลี่ยนแปลงการปกครอง แต่การณ์หาได้เป็นดังนั้นไม่ หลวงวิจิตรฯ นี่เองที่เป็นผู้มีบทบาทแรก ๆ ในการรื้อฟื้นแบบแผนการยกย่องดังกล่าว ทั้งยังเป็นการเสนอเรื่องนี้ต่อผู้นำระบอบใหม่ด้วย เช่นที่เขาแจกแจงดังนี้

แต่ปรากฏว่าข้อเสนอนี้ไม่ได้รับความสนใจจากผู้ก่อการ ๒๔ มิถุนาฯ เท่าที่ควร จอมพล ป. พิบูลสงคราม ท่านผู้นำของหลวงวิจิตรฯ เพิ่งจะสนใจก็ในช่วงกลับมาดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีเป็นสมัยที่ ๒ (หลังจากเกิดรัฐประหาร ๒๔๙๐) การปกครองแบบพ่อ - ลูก โดยถือว่ารัฐกับครอบครัวนั้นมีหน่วยการปกครองที่สอดคล้องกัน อันที่จริงมีคุณประโยชน์อย่างสูงแก่ผู้นำที่ไม่ได้มาจากการเลือกตั้งตามระบอบสิทธิธรรมแบบประชาธิปไตยสมัยใหม่ และกำลังประสบปัญหาความชอบธรรมทางการเมืองจารีต เหตุนี้แนวคิดนี้จึงเหมาะแก่ผู้นำที่ขึ้นสู่อำนาจโดยรัฐประหาร

ชั้นต้นสิ่งที่เห็นชัดจนเป็นที่ยุติได้นั้นคือ ด้วยการเป็นพ่อแล้ว การเลือกตั้งดูเป็นเรื่องไร้สาระ และไม่มีความจำเป็นโดยทันที ( ในความเป็นจริงไม่มีใครเป็น "พ่อ" ได้โดยเลือกตั้ง ) การยอมรับนั้นก่อเกิดได้ง่ายนอกจากทางสายเลือดแล้ว จารีตเดิมเกี่ยวกับการปกครองภายในครัวเรือนก็สนับสนุนอยู่ ข้อเสนอนี้ภายหลังจึงเป็นที่สนใจแก่จอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ หลังรัฐประหาร ๒๕๐๒ [ ทักษ์ ๒๕๒๖ ] และดังที่ทราบกันคือ หลวงวิจิตรฯ เองก็มีบทบาทต่อการสร้างภาพลักษณ์ "พ่อขุน" แก่จอมพลสฤษดิ์ เช่นเดียวกับที่เคยประสบความสำเร็จในการสร้างภาพลักษณ์ "ผู้นำ" แก่จอมพล ป. พิบูลสงคราม การณ์นี้หลวงวิจิตรฯ ใช้พ่อขุนรามคำแหงเป็นตัวแบบอ้างอิงสำคัญในทางประวัติศาสตร์ [ วิจิตรวาทการ ๒๕๐๘ ].

-๕-

เป็นที่น่าสังเกตว่าขณะที่ให้ความหมายต่อการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ๒๔๗๕ ว่า "เป็นการใหญ่หลวงเท่ากับพลิกแผ่นดิน" ( น. ๑๖๖ ). แต่ในอีกหน้าหนึ่งก่อนนั้น หลวงวิจิตรฯ กลับบอก "ไม่ใช่การกบฎ ไม่ใช่การจลาจล ไม่ใช่เหตุร้ายแรง เป็นเพียงคณะราษฎรยึดอำนาจการปกครองแผ่นดินไว้เท่านั้น" ( น. ๑๒๒ )

ด้วยความที่มุ่งหมายแต่จะแก้ต่างให้กับผู้ก่อการมากเกินกว่าจำเป็น กระทั่งเกิดขัดแย้งในตัวเองขึ้นหลายจุด นอกจากที่ชี้ข้างต้นนี้แล้ว ในส่วนที่อธิบายถึง "ระเบียบการ" ว่ามีส่วนกำหนดความเป็นไปต่าง ๆ ของสังคมการเมือง แต่ท้ายสุดเมื่อยังไม่เป็นที่แน่ชัดหลวงวิจิตรฯ ก็จัดการ "ล้มกระดาน" แนวคิดเรื่อง "ระเบียบการ" ไปทันที โดยบางจุดหันมาให้ความสำคัญกับพฤติกรรมของบุคคลและสถานการณ์พาไป เช่นที่กล่าว "เรายังไม่แน่ใจกันว่า ในเวลานี้ คณะราษฎรกำลังเดินทางไหน ข้าพเจ้าเคยถูกถามว่าจะควรดำเนินทางใด ข้าพเจ้าก็ตอบไปว่าสุดแล้วแต่พฤติการณ์" ( น. ๑๖๗ ). ทั้งที่ในกรณี ร.๗ หลวงวิจิตรฯ ก็อธิบายไปในอีกเวอร์ชั่น กล่าวคือ ไม่ใช่ความผิดของตัวบุคคลหรือแม้แต่สถาบันเองก็ไม่ใช่ !! หากเป็น "ระเบียบการ" ที่ตั้งขึ้นนั้น

แต่ไม่ว่าเบื้องหลังของเหตุการณ์ (การเปลี่ยนแปลงการปกครอง) จะเป็นอะไรก็ตามที การอธิบายเช่นนี้ก็มีปัญหาอยู่โดยตัวมันเอง เนื่องจากเป็นการอธิบายที่พุ่งเป้าไปที่บทบาทของกลุ่มคนชั้นนำ ซึ่งเป็นคนส่วนน้อยแต่ทรงอำนาจ "การเมือง" ที่กล่าวถึงจึงเป็นการเมืองที่จำกัดกรอบอยู่ภายใต้ตัวบริบทนั้นด้วย การกล่าวถึง "ราษฎร" ก็แทบจะไม่มีความหมาย เนื่องจากเป็นราษฎรที่ไม่มีอำนาจที่จะกำหนดสถานภาพของตนเอง หากแต่ต้องโอนไหวไปตามบทบาทขุนนางไม่ก็กษัตริย์

เพื่อสร้างความชอบธรรมให้กับการเปลี่ยนแปลงการปกครองนี้เอง ที่การ "ยึดอำนาจ" ถูกอธิบายขยายความให้เป็นเรื่องปรกติที่ต้องเกิดขึ้นเมื่อถึงคราวจำเป็น แม้แต่สถาบันกษัตริย์เองก็เคยใช้วิธีเดียวกันนี้มาก่อน เมื่อครั้งสมัย ร.๕ พระองค์ทรงยึดอำนาจมาจากขุนนางนั่นเอง ในแง่นี้ประวัติศาสตร์รัชกาลที่ ๕ (หรือแม้แต่สมัยพระบรมไตรโลกนาถ ที่ทรงเปลี่ยนแปลงระบอบฟิวดัลลิสม์อยุธยา) จึงเป็นประวัติศาสตร์ปัจจุบันของ ๒๔๗๕ เป็นการใช้ประโยชน์จากการตีความอดีตเพียงบางด้านเท่านั้น เหตุนี้เมื่อกล่าวถึงการเปลี่ยนแปลงสมัย ร.๕ หลวงวิจิตรฯ ก็กลับละเลยที่จะกล่าวถึง "จุดด่างของการเปลี่ยนแปลง" อย่างกรณีกบฎผีบุญ หรือไม่ก็เรื่องอื่นที่ชวนให้เห็นว่าการเปลี่ยนแปลงโดยรวบอำนาจเข้าสู่ศูนย์กลางสมัย ร.๕ นั้นไม่มีความชอบธรรม

อันที่จริงนับเป็นเรื่องปกติอยู่เองสำหรับการตีความอดีตโดยมีการเลือกข้างอยู่ในใจ แต่ "ข้าง" ที่หลวงวิจิตรฯ เลือกนั้นกลับมักเป็นข้างฝ่ายผู้มีอำนาจ ด้วยฐานการเลือกเช่นนี้จึงเป็นอันเข้าใจได้ว่า ทำไมหลวงวิจิตรฯ ถึงเลือกข้างฝ่ายคณะราษฎรภายหลังจากที่ฝ่ายเจ้าเริ่มอ่อนกำลังลง และพอจอมพล ป. พิบูลสงคราม หมดอำนาจก็เลือกข้างจอมพลสฤษดิ์ ฉะนั้นถ้าจะประเมินดูความลึกซึ้งของอิทธิพลทางความคิดของหลวงวิจิตรฯ ที่มีต่อประวัติศาสตร์ไทย ก็อาจเข้าใจในเบื้องต้นได้ด้วยเพราะการเลือกข้างของหลวงวิจิตรฯ เขาสนับสนุนอำนาจและใช้ประโยชน์จากความที่ใกล้ชิดกลไกการใช้อำนาจ ขณะเดียวกันสิ่งที่เขาเสนอนั้นอันที่จริงก็ไม่ได้ไปไกลกว่าสภาพความรับรู้ที่สังคมการเมืองมีอยู่ในขณะนั้น เขาคิดไม่ต่างจากที่ฝ่ายกษัตริย์คิด หรือแม้เมื่อเลือกข้างคณะราษฎร ข้อเสนอของเขาก็ไม่ได้ต่างอย่างมีนัยสำคัญจากที่ผู้ก่อการปราถนา

จริงอยู่ว่า คณะราษฎร และการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ๒๔๗๕ มีคุณูปการต่อสังคมการเมืองไทยเป็นอย่างยิ่ง แต่ไม่เป็นการจำเป็นเท่าไรเลย ที่จะอุทิศประวัติศาสตร์ทั้งหมดเพื่อรับใช้การเปลี่ยนแปลงดังกล่าว เพราะถึงทีสุดแล้ว การเปลี่ยนแปลงอันนั้นก็นำมาสู่การสถาปนาโครงสร้างอำนาจและสถาบันอย่างใหม่ ที่เป็นประโยชน์ต่อคนเพียงไม่เท่าไร และโดยเฉพาะอย่างยิ่งในปัจจุบันนี้ กล่าวได้ว่าการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ๒๔๗๕ นั้นมีเสถียรภาพในตัวเองมากพอที่จะเป็นอิสระต่อแนวมองอย่างใดอย่างหนึ่ง เราสามารถวิพากษ์วิจารณ์ได้โดยไม่พึงจะถูกกล่าวหาว่าเป็น "กบฎ" หรืออยู่ข้างฝ่ายกษัตริย์นิยม หรือพวกรื้อฟื้นระบอบสมบูรณาฯ ซึ่งหมดสมัยไปแล้ว เช่นดังในอดีต

สุดท้ายคนที่มีรากกำเนิดจากสามัญชน เช่น หลวงวิจิตรฯ ก็ไม่ได้คิดหรือเขียนเพื่อคนชั้นเดียวกับตัวเอง พื้นเพหรือภูมิหลังทางด้านชีวิตส่วนตัว บางครั้งก็ไม่ได้มีส่วนกำหนดต่อการก่อรูปความคิด และโดยเฉพาะอย่างยิ่งต่อการเขียนประวัติศาสตร์

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

บรรณานุกรม

Said, Edward. 1995 [1978]. Orientalism: Western conception of the orient. London : Penguin.

กอบเกื้อ สุวรรณทัต - เพียร. ๒๕๑๙. "การเขียนประวัติศาสตร์แบบชาตินิยม : พิจารณาหลวงวิจิตรวาท-การ" วารสารธรรมศาสตร์. ปีที่ ๖ ฉบับที่ ๑ [ มิถุนายน - กันยายน ].

กำพล จำปาพันธ์. ๒๕๔๖. "การเมืองของการสมมตินามประเทศ: จากสยามและไทยกลายเป็นไทย[ระหว่างทศวรรษ ๒๔๓๐ - ๒๔๘๐ ]." วารสารอักษรศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร. ปีที่ ๒๖ ฉบับที่ ๑ [มิถุนายน - พฤศจิกายน ].

จักรปาณีศรีศิลป์วิสุทธิ์, หลวง [วิสุทธิ์ ไกรฤกษ์]. ๒๔๗๕. อธิบายธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยามเปรียบเทียบกับประเทศต่าง ๆ. พระนคร : โรงพิมพ์สยามบรรณกิจ.

ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรมพระยา. ๒๕๑๙. "ลักษณะการปกครองประเทศสยามแต่โบราณ" ปาฐกถาแสดงที่สามัคยาจารย์สมาคม เมื่อวันที่ ๘ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๐ ใน. ประชุมพระนิพนธ์บางเรื่อง. พระนคร : โรงพิมพ์บำรุงนุกูลกิจ.

ทักษ์ เฉลิมเตียรณ. ๒๕๒๖. การเมืองระบบพ่อขุนอุปถัมภ์แบบเผด็จการ. แปลโดย พรรณี ฉัตรพล-รักษ์ และม.ร.ว. ประกายทอง สิริสุข. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.

นครินทร์ เมฆไตรรัตน์. ๒๕๒๕. "การเปลี่ยนแปลงการปกครอง 2475 ของสยาม: พรมแดนแห่งความรู้" วารสารธรรมศาสตร์. ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๒ [ มิถุนายน ].

ประอรรัตน์ บูรณมาตร์. ๒๕๒๘. หลวงวิจิตรวาทการกับบทละครประวัติศาสตร์. [กรุงเทพฯ: สำนัก-พิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ และมูลนิธิโครงการตำรา.

มานพ ถาวรวัฒน์สกุล. ๒๕๓๖. ขุนนางอยุธยา. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์กับมูล-นิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์.

วิจิตรวาทการ, หลวง. ๒๔๗๕. การเมืองการปกครองของกรุงสยาม. พระนคร: โรงพิมพ์ไทยใหม่.

วิจิตรวาทการ, หลวง. ๒๕๐๘. อานุภาพพ่อขุนรามคำแหง. อนุสรณ์งานพระราชทานเพลิงศพ เรือเอก-หญิงอนงค์ ฉายานนท์ วันที่ ๒๔ พฤษภาคม ๒๕๐๘. พระนคร : ไทยวัฒน์การพิมพ์.

วิจิตรวาทการ, หลวง. ๒๕๑๖. "พระมหากษัตริย์ของเรา" ปาฐกถาบรรยายทางวิทยุกระจายเสียงวันจันทร์ที่ ๙ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๔ ใน ปาฐกถาและคำบรรยายของพลตรีหลวงวิจิตรวาทการ. พระนคร : เสริมวิทย์บรรณาคาร.

ส. พลายน้อย [นามแฝง]. ๒๕๔๘. ขุนนางสยาม : ประวัติศาสตร์ "ข้าราชการ" ทั้งฝ่ายพลเรือนและทหาร. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์มติชน.

สมเกียรติ วันทะนะ. ๒๕๒๕. "รัฐสมบูรณาญาสิทธิ์ในสยาม 2435 - 2475." เอกสารประกอบปาฐกถาทางวิชาการ จัดโดยสมาคมสังคมศาสตร์แห่งประเทศไทย และคณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย [๑๙ มีนาคม ๒๕๒๕ ].

สายชล สัตยานุรักษ์. ๒๕๔๕. ความเปลี่ยนแปลงในการสร้าง "ชาติไทย" และ "ความเป็นไทย" โดยหลวงวิจิตรวาทการ. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์มติชน.

อรรถจักร์ สัตยานุรักษ์. ๒๕๓๑. "ความเปลี่ยนแปลงความคิดทางเวลาในสังคมไทย" วารสารเศรษฐ-ศาสตร์การเมือง. ปีที่ ๖ ฉบับที่ ๓ - ๔ [ ตุลาคม ].

อัจฉราพร กมุทพิสมัย. ๒๕๑๙. "แนวการเขียนประวัติศาสตร์ของหลวงวิจิตรวาทการ." ประวัติศาสตร์และนักประวัติศาสตร์ไทย. กรุงเทพฯ : กองบรรณาธิการสังคมศาสตร์ปริทัศน์.

เฮง สถิตถาวร. ๒๔๗๕. วิถีดำเนินการของคณะราษฎร. พระนคร : โรงพิมพ์สิริชัย.