บทคัดย่อ
บทความนี้เป็นส่วนหนึ่งของการศึกษาวิจัยชื่อเดียวกัน ในชุดโครงการวิจัยการศึกษาความเปลี่ยนแปลงการธำรงอยู่และการพลิกฟื้นวัฒนธรรม การจัดการทรัพยากรเพื่อสันติภาพและความยั่งยืนมหาวิทยาลัยมหิดล โดยสนใจการบิณฑบาตทางเรือ ผู้คน และสถาปัตยกรรมพื้นบ้าน ทิ่เกี่ยวเนื่องในระบบสายน้ำสัมพันธ์ชุมชน สนใจบริบทแวดล้อมที่มีต่อวิถีชีวิตมนุษย์และรูปแบบเนื้อหาของสถาปัตยกรรมและภูมิสถาปัตยกรรมท้องถิ่น

งานศึกษาชิ้นนี้ใช้วิธีการวิจัยเชิงสำรวจในภาคสนามและการวิจัยเชิงคุณภาพในแนวทางวงศาวิทยาโดยนัยของฟูโกเดียน โดยเลือกกรณีศึกษาที่ว่างและเวลาผ่านผู้คนและวัดในระบบชีวิตชาวสวน ครอบครัวหนึ่ง ในพื้นที่รอยต่ออำเภอบางกรวยบางใหญ่ นนทบุรี

ผลการศึกษาพบว่ามีความเปลี่ยนแปลงที่เกิดกับการบิณฑบาตทางน้ำในหลายลักษณะ อันเนื่องมาจากทักษะที่ขาดหายไปของคนรุ่นใหม่ ที่เปลี่ยนไปพร้อมๆกับการเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิต แต่สิ่งที่คงเหลืออยู่มีความสำคัญมาก ได้แก่ สถาปัตยกรรมที่เกี่ยวข้องอันเป็นประจักษ์พยานและภูมิปัญญาที่บ่งชี้ถึงความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์และระบบนิเวศน์ และกลไกทางวัฒนธรรมที่สามารถนำมาประยุกต์ในฐานะของการผลิตซ้ำ เพื่อเป็นเครื่องมือของการพลิกฟื้นคุณภาพชีวิตและสิ่งแวดล้อมทั้งในเขตเมืองและชนบท

นอกจากนี้ยังพบว่า ความไม่เข้าใจในระบบวัฒนธรรมท้องถิ่นโดยโครงการพัฒนาทั้งภาคเอกชนและรัฐ เป็นสาเหตุสำคัญของปัญหาการเสื่อมถอยของสภาพแวดล้อมและความนับถือตนเองของผู้คน
คำสำคัญ วัด,สถาปัตยกรรมถิ่น,เรือกสวน, พื้นถิ่น,คลอง, ภูมินิทัศน์วัฒนธรรม

คำนำ
บทความต่อไปนี้จะศึกษาถึง การเปลี่ยนแปลง การธำรงอยู่และการพลิกฟื้นทางวัฒนธรรมผ่านกรณีบางประการในส่วนที่คาบเกี่ยวอยู่ระหว่าง ความกำกวมของความเป็นเมืองใหญ่และชนบท ในบริเวณขอบปริมณฑลด้านตะวันตกของกรุงเทพฯ เป็นส่วนของพื้นที่ๆได้รับความสนใจ จากนักวิชาการผังเมือง สังคมศาสตร์และมานุษยวิทยา เนื่องจากบริบทและปรากฏการณ์ที่น่าสนใจทำให้มีการศึกษาผ่านงานวิชาการจำนวนมาก งานเหล่านี้ได้ถูกอ้างอิงและทบทวนวรรณกรรมในบทความชื่อ "Field of Cultural Capital: Land, livelihood and landscape transformation on the rural-urban fringe" 2002, Marc Askew ซึ่งเป็นฐานความรู้ทางประวัติศาสตร์สังคมของการศึกษาใน ครั้งนี้

บทความจะนำเสนอตัวบท โดยผ่านกรอบมุมมองสามกรอบ ได้แก่ กรอบของการปฏิสังสรรค์ทางวัฒนธรรม โดยมีวัดหัวคูและวัดพระเงิน บริเวณรอยต่อ อำเภอบางใหญ่และบางกรวยเป็นกรณีศึกษา กรอบที่สองได้แก่ กรอบมุมมองของชาวสวนท้องถิ่นคนใน(Insider) ผ่านเวลาราว 3 ชั่วรุ่นตั้งแต่ พ.ศ. 2420 ถึงปัจจุบันเป็นเวลาประมาณหนึ่งร้อยยี่สิบปี และกรอบที่สามเป็นเรื่องของประจักษ์พยาน (Eye Witness) ของสถาปัตยกรรมท้องถิ่น พิธีกรรม และภูมินิทัศน์วัฒนธรรม คูคลอง อันเป็นระบบเครือข่ายของชีวิตวัฒนธรรมที่มีมาแต่เดิม โดยที่กรอบมองทั้งสามเป็นเพียงมุมมองต่างกันแต่มีสัมพันธภาพซึ่งกันในระบบโครงสร้างหน้าที่ชุดหนึ่ง แบ่งออกเป็น 9 ตอน รวมถึงการเสนอแนะและบทสรุป

วิธีการศึกษา
การศึกษาชิ้นนี้เป็นใช้ระเบียบวิธีเชิงคุณภาพ ได้แก่ การสังเกต การสำรวจรูปลักษณ์ และปรากฏการณ์ผ่านสถาปัตยกรรมท้องถิ่น การสัมภาษณ์อย่างไม่มีโครงสร้างเคร่งครัด (Unstructured interview)(ชาย:2547) และการให้รหัสความหมายการสืบค้นการนำเสนอโดยวิธีการวงศาวิทยา(genealogy)ตามนัยของฟูโกเดียนที่สนใจที่ว่างและเวลา โดยศึกษาการเชื่อมโยงการเจาะลึกตลอดในบริบทกายภาพ และประวัติศาสตร์ (ชัยรัตน์:2545) นำเสนอเป็นบทย่อย 9 ตอนดังต่อไปนี้

1. แม่ช้อย(เหรย) กับยายเขียว
"ยายเป็นคนคลองบางม่วง เกิดที่นี่ อยู่ที่นี่ ไม่ไปไหน..."

โครงสร้างของบทความนี้ เป็นผลจากการเรียบเรียงมาจากบทสัมภาษณ์สมาชิกในครอบครัวชาวบ้านครอบครัวหนึ่งโดยเฉพาะความทรงจำที่แม่นยำของช้อย เต็มรักษ์ เป็นตัวแทนชีวิตชาวนาชาวสวนเติบโตในยุคที่รุ่งเรืองของชาวนนทบุรี มีโลกทัศน์ที่เชื่อมโยงอดีตกับของคนรุ่นชวด(รุ่นพ่อแม่คุณยาย) ที่สำคัญ ได้แก่ หลวงปู่คร้าม เฉื่อย จันทร์คำ เขียว(ไม่ทราบนามสกุล) ตุ๋ย เตี้ยสุด และเส็ง เตี้ยสุด ฉายให้เห็นความสัมพันธ์ที่ผู้คนมีต่อสังคมของพวกเขา ผ่านรุ่นของคุณยาย ส่งต่อไปที่คนรุ่นลูก เช่น ประสาน ซึ่งแต่งงานกับไพบูลย์และ ริเริ่มกิจการที่พัก(Home stay) จนถึงรุ่นหลาน ประไพภัค,ประไพภัทร,พรพรรษา ต่อเนื่องจนปัจจุบัน กับการสำรวจและงานวิจัยที่เกี่ยวข้อง

คุณยายแนะนำชื่อตัวเองอย่างนี้ "พ่อฉันไปอำเภอใส่ชื่อฉันว่าช้อยให้คล้องกับชื่อแกเฉื่อย แต่ย่าเรียกฉันว่า เหรย "และได้กล่าวถึงยายเขียวซึ่งเคยมาช่วยแกเลี้ยงลูกคนที่สองว่า "แกอ่านหนังสือไม่ออก แกมีหีบไม้สักใส่หนังสือที่แกเก็บสะสมในจำนวนนั้น เล่มหนึ่งคือหนังสือพุทธทำนายแกเอามาให้ฉันอ่านให้ฟัง" และตอนที่คุณยายชอบจำได้แม่น

คุณยายยังจำถึงข้าวฟางลอยที่หลวงแจกให้หลังน้ำท่วมได้ต้น มันยาวนักแกเรียกน้ำท่วมใหญ่ครั้งนั้นว่า "น้ำล้างโลก, น้ำล้างเลือดญี่ปุ่น." หลังจากนั้นแกเลิกทำนาด้วยตัวเองเปลี่ยนไปให้คนอื่นเช่าที่ทำนา เมื่อ พ.ศ. 2510 หลังจากนั้นอีก 19 ปี (สารคดี, 193) นนทบุรีก็เริ่มเปลี่ยนแปลงการใช้ที่ดินสู่ยุคหมู่บ้านจัดสรร ปัจจุบันคุณยายอยู่บ้านเป็นขวัญเรือนให้ลูกหลาน แกชอบไปวัดไปทำบุญไปฟังธรรมกับหลานๆ แขกพักฝรั่งที่สนใจก็จะไปด้วยกัน

2. นนทบุรีโบราณ
"ตลาดขวัญ"
นนทบุรีฝั่งตะวันตกเป็นเขตที่ทำสวนมานาน มีประชากรตั้งถิ่นฐานหนาแน่นกว่าฝั่งตะวันออก โดยมีคลองบางกอกน้อยเป็นแกนกลางของพื้นที่ด้านนี้ เราทราบว่าคลองนี้เป็นแม่น้ำเจ้าพระยาสายเก่าที่เปลี่ยนสภาพมาเป็นคลอง ก็เนื่องจากคลองลัดที่ขุดในรัชสมัยสมเด็จพระชัยราชาธิราช(พ.ศ.2077-2089)ได้ขยายเป็นแม่น้ำในปัจจุบัน

นอกจากนี้ลาร์ลูแบร์ก็ได้บันทึกถึงนนทบุรีโบราณในนามบ้านตลาดขวัญ แหล่งผลิตผลไม้ก่อนยกฐานะเป็นเมืองใน พ.ศ.2092 ในรัชกาลพระมหาจักรพรรดิ์ กล่าวได้ว่าที่นี่มีการตั้งถิ่นฐานเป็นบ้านสวนรุ่งเรืองอุดมสมบูรณ์มานานกว่าสี่ร้อยปี โดยมีวัดโบราณจำนวนมากเป็นประจักษ์พยาน(Askew:197) วัดโบราณหลายวัดถูกอ้างอิง(Citation)ทางรูปแบบประวัติศาสตร์สถาปัตยกรรม เช่น

หน้าบันไม้แกะสลักรูปพระนารายณ์ทรงครุฑ อุโบสถแบบมหาอุตทรงโค้งท้องสำเภา ที่วัดปราสาทสมัยอยุธยาตอนปลาย, หน้าบันนารายณ์ทรงครุฑสมัยรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ ๑ อุโบสถวัดสุวรรณารามคลองบางกอกน้อย(น.ณ ปากน้ำ,2543:21), หน้าบันทรงวิลันดาสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชของวัดชมภูเวก(น.ณ ปากน้ำ,2543:45) หอระฆังทรงคฤห์วัดละมุดใน หอระฆังเครื่องไม้, หอไตรทรงโรงและศาลาท่าน้ำแบบมุขลดที่วัดสิงห์ (สมคิด,2543:125,123,142,180) วัดอัมพวัน วัดละมุดใน และ วัดบางขนุน(ศรัณย์:184-202) สำหรับวัดนี้ ช้อย เต็มรักษ์ ระบุว่าชื่อเดิมคือ วัดบางขนุนขุนกอง นอกจากนี้ก็ยังมีการศึกษาระดับตำบลบางขนุนและพิมลราชของ มาร์ก เอสกิว ที่ระบุว่า ที่วัดบางขนุนนี้ยังชาวบ้านยังคงภูมิใจในประเพณีในการใช้กระทงใบตองเป็นภาชนะหลักในงานทำบุญประเพณี (Askew:220)

การทำสวนผลไม้ในที่ราบลุ่มภาคกลางนั้นถือว่าเป็นตัวอย่างภูมิปัญญาในการยกร่องพื้นที่ "ทะเลตม" ในสภาพนิเวศน์เดิมให้เป็นสวนผลไม้ เป็นการเปลี่ยนแปลงสภาพทางภูมิศาสตร์ให้เอื้อต่อการปลูกไม้ผลยืนต้นนับเป็นตัวอย่างของการปรับเปลี่ยนสภาพธรรมชาติให้เข้ากับพัฒนาการยั่งยืนอย่างวิเศษสุด โดยคูคันคลองที่เกิดขึ้นเอื้อต่อการใช้สายน้ำอย่างมีประสิทธิภาพยิ่ง ทั้งในการผลิตภาคเกษตรกรรม และการคมนาคมได้หลอมรวมเป็นวัฒนธรรมชาวนาชาวสวน อันเป็นส่วนสำคัญของวัฒนธรรมแกนหลักในสังคมไทยภาคกลางสยามประเทศนับแต่บัดนั้น

3. คูคลองสะพาน
"แถวนี้บิณฑบาตทางน้ำทั้งนั้น"

ผู้คนในสังคมชาวสวนเหล่านี้ได้ใช้ทักษะในการขุดร่องยกคันสวนที่สะสมกันมาแต่บรรพบุรุษมาใช้บุกเบิกการคมนาคมทางน้ำดังเห็นได้จากบันทึกต่อไปนี้

ในส่วนของคุณภาพน้ำในคูคลองนั้น ช้อยเล่าว่า

สถาปัตยกรรมพื้นถิ่นพื้นฐานที่สัมพันธ์กับคูคลอง ในการศึกษานี้พบ สะพานไม้เครื่องสับ ทอดข้ามคลองหลังวัดส้มเกลี้ยง แม้ว่าจะอยู่ในสภาพทรุดโทรม อันเนื่องมาจากการวางอาคารใหม่ทำลายแนวแกนเดิมทำลายการเข้าถึง(Accessibility) ทางบกไปมากและการเสื่อมสภาพไปตามกาลเวลา

แต่สิ่งที่เหลืออยู่นับเป็นประจักษ์พยานถึงความสัมพันธ์ที่ดี ทางด้านภูมินิทัศน์วัฒนธรรมที่เป็นเลิศของระบบชุมชนและวัดวาอารามในอดีต รวมไปถึงคุณค่าทางสถาปัตยกรรมไทยเครื่องสับชั้นสูงที่งามทั้งแง่สัดส่วนและองค์ประกอบสถาปัตยกรรม

สะพานข้ามคลอง วัดส้มเกลี้ยง(บางใหญ่) ภายใน และ ทัศนียภาพสะพาน(Bridgescape)

4.หลวงปู่คร้ามและหอไตรวัดพระเงิน
"...คุณตาเป็นลูกศิษย์ หลวงพ่อคร้ามวัดพระเงิน…"

คุณยายช้อยยังกล่าวถึงสะพานแบบเดียวกันที่ถูกรื้อไปแล้วว่า มีที่วัดพระเงินอีกแห่งในละแวกนี้เรียกกันว่าสะพานหลวงปู่คร้าม วัดนี้สร้างขึ้นเมื่อปี พ.ศ.2364 โดยพระอาจารย์เสือ มีหอไตร อายุประมาณ 100 ปี สร้างโดยหลวงปู่คร้ามเช่นกัน เป็นอาคารไม้ ตัวหอขนาด 2 ห้อง ตั้งบนคานและเสาคอนกรีตเสริมเหล็ก ซึ่งปักอยู่ในสระน้ำ ตัวหอไตรมีเฉลียงรอบ หลังคาเป็นชั้นซ้อน 2 ชั้น ประดับเครื่องลำยอง ไม้จำหลักปิดทองประดับกระจก หน้าบันเป็นไม้กระดานเรียบ สภาพปัจจุบันไม้ผุพังไปมากพอสมควร

หอไตรหลังนี้ สร้างในช่วงที่นนทบุรีได้รับผลจากโครงการขนาดใหญ่ของรัฐ คือโครงการคลองมหาสวัสดิ์ผลจากโครงการดังกล่าวส่งผลถึงการเปลี่ยนแปลงการใช้พื้นที่และความรุ่งเรืองของชาวนาชาวสวนในระหว่างปี พ.ศ.2420 -2440

หอไตรวัดพระเงินด้านหลัง

5.ศาลาการเปรียญ
"ถึงได้ไม้จริงก็ไม่ทิ้งไม้ไผ่"

ความทรงจำเรื่อง ศาลาการเปรียญเป็นประเด็นเปรียบเทียบ ระหว่างวัดพระเงินซึ่งคุณตาคุณยายเคยนับถือทำบุญอยู่กับวัดหัวคู ในเรื่องของความสัมพันธ์ของวัดและชุมชน ศาลาการเปรียญทั้งสองแห่งเป็นศาลาไม้หลังใหญ่ ที่สร้างด้วยแรงศรัทธาของชาวบ้าน หากแต่ต่อมาวัดพระเงินตัดสินใจรื้อทิ้งแล้วสร้างอาคารใหม่เป็นคอนกรีตหลังใหญ่ ไม่ถามใจชาวบ้าน โดยมีแรงหนุนทางจิตวิทยาจากนโยบายภาครัฐ ที่เลือกที่จะปูนยศศักดิ์ให้กับพระผ่านวาทกรรมชุด "วัดพัฒนาตัวอย่าง" ช้อยจึงเลิกไปทำบุญที่นี่ ตรงกันข้ามกับที่วัดหัวคู ซึ่งท่านเจ้าอาวาสวัดหัวคูเคยประกาศงานบุญว่า

ศาลาการเปรียญวัดหัวคู และ ขวา ศาลาการเปรียญวัดส้มเกลี้ยงกำลังถูกรื้อ

6.บิณฑบาตทางเรือ
"ยายใส่บาตรมาตั้งแต่ยังไว้ผมจุกแม่บอกว่าถ้าไม่ใส่บาตรแล้วไม่สบายใจ แม่ลาไม่ใส่ ลาไม่ได้ มันไม่สบายใจ..."

การบิณฑบาตโดยใช้เรือ เป็นการภิกขาจารวัตรของพระในวัดย่านสวน อย่างนนทบุรีมาแต่โบราณ แม้ในปัจจุบันก็ยังเป็นวัตรปฏิบัติของวัดส่วนใหญ่ อันเนื่องมาจากระบบการคมนาคมในคูคลอง เป็นสายสัมพันธ์พื้นฐานทุกวันที่วัดและชุมชนจะมีแก่กัน

ในวัดหัวคู(สุนทรธรรมิการาม)พระจะออกบิณฑบาตทางเรือเช้า 4 ลำใน สี่สายคลอง สายใกล้ 3 สาย ใช้เรือเล็กพายโดยภิกษุรูปเดียว ส่วนที่ไปคลองบางนาที่ไกลกว่านั้นไปโดยเรือใหญ่ภิกษุ 2 รูปพายหัวท้าย การเรียงอาหารในเรือเป็นปิ่นโตซ้อนๆกัน ขนมไว้ท้ายเรือ กับข้าวแกงไว้ที่หัวเรือ สำหรับวัดนี้ การบิณฑบาตทางน้ำนับเป็นสดมภ์หลักทางภัตตาหารในการดำรงอยู่ของวัดทั้งวัด ทั้งสำหรับภิกษุ 22 รูป รวมไปถึงสรรพชีวิตอื่นๆ แม้จนทุกวันนี้

ภิกษุตระเตรียมเรือ ออกรับบิณฑบาต เมื่อถึงวัดก็ช่วยกันลำเลียงภัตตาหารขึ้น

นอกจากนี้การบิณฑบาตทางน้ำยังมีส่วนโดยตรงในการเฝ้าระวังคุณภาพน้ำ เมื่อพระคุณเจ้าเทศนาถึงขยะที่ติดพายขณะบิณฑบาต ทำให้ศาสนิกชน เช่น คุณตาสุขคนริมน้ำชายคลองต้องระมัดระวังใจไม่ให้เผลอทิ้งขยะ

7.Thaihouse
"...พาฝรั่งไปด้วย ทำให้เขารู้จักประเพณีของเรา..."

ท่ามกลางความสัมพันธ์แบบกำกวม ระหว่าง วัฒนธรรมชาวสวนเดิมกับวัฒนธรรมการบริโภคแบบเมือง(The ambiguous rural-urban fringe) (Askew:194) การเกิดขึ้นของกิจการที่พักแบบ Home stay ของ ครอบครัวของประสาน ลูกสาวคนโตของคุณยายเป็นปรากฏการณ์น่าสนใจ หลังจากแต่งงานกับ ไพบูลย์ ทั้งสองเป็นผู้บุกเบิกธุรกิจการท่องเที่ยวแบบวัฒนธรรม(Cultural Adventure)

วิสัยทัศน์จากประสบการณ์ทำให้ทั้งสองเชื่อมั่นว่าการปรุงเรือนไทยเครื่องสับ และเสนอบริการเพื่อพักผ่อนอยู่อาศัยแบบดั้งเดิมนั้น มีความเป็นไปได้ทางธุรกิจ ธุรกิจเปิดใหม่ดำเนินได้ไม่นาน ไพบูลย์ก็เสียชีวิต อุปสรรคอื่นๆตามมาไม่ว่าจะเป็น"พฤษภาทมิฬ"ในปี พ.ศ.2535 ที่สร้างความซบเซาระยะยาวต่อธุรกิจท่องเที่ยว ธนาคารก็จะยึดกิจการสุดท้าย คุณยายขายที่ดินเอาเงินสดคืนธนาคารทำให้กิจการคงอยู่ในครอบครัวบุตรสาว

ทุกวันนี้ไทยเฮาส์ก็เป็นกิจการในครอบครัวที่สมควรค่ากับความภาคภูมิใจ ได้มีโอกาสต้อนรับบุคคลสำคัญจำนวนหนึ่ง และถูกอ้างอิงผ่านเอกสารการท่องเที่ยวนานาชาติใน 3 ด้าน กล่าวคือ ในด้านเป็นสถานที่พักแรม(Yousry-Jouve. 2003, Scholz. 2004) ในด้านคุณค่าสถาปัตยกรรมไทยประเพณี (Chami, Phuthorn and Mckeen. 2002.) และสุดท้ายในเรื่องอาหารไทยและการเรียนการสอนการปรุงอาหารไทย (Knaur.2005)

ไทยเฮ้าส์จึงเป็นจุดเปลี่ยนผ่านทางวัฒนธรรมระหว่างตะวันตกและตะวันออกในกระแสโลกาภิวัฒน์อีกด้วย ทั้งนี้หากสิ่งแวดล้อมวัฒนธรรมดั้งเดิมยังมั่นยืนถาวรอยู่ได้ นอกจากผลผลิตภาพแล้ว ยังเปิดหนทางการเพิ่มคุณค่าทางการท่องเที่ยวปัจจุบันและอนาคตเป็นหลักประกันต่อความยั่งยืนของท้องถิ่นนั้น

8.หมู่บ้านจัดสรร
"แผ่นดินริ้วปลา"
การที่หมู่บ้านจัดสรรได้แทรกสอดเข้าไปในพื้นที่นาสวนจำนวนมากตั้งแต่ ปี พ.ศ.2529 แม้จะชะงักงันไปในช่วงเศรษฐกิจฟองสบู่(2540-2543) แต่ปัจจุบันด้วยถนนหลักสายใหม่เช่น วงแหวนตะวันตกสายใน ถนนนครอินทร์ ทำให้เกิดหมู่บ้านจัดสรรและผู้คนอีกจำนวนมากจะเป็นประชากรใหม่อย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้

ปัญหาอันเนื่องมาจากการโยกย้ายใช้ชีวิตที่แตกต่างกันของประชากรสองกลุ่มเป็นปรากฏการณ์เมืองชนิดใหม่ ที่ทับศัพท์ว่าเจตริฟิเคชั่น(จาตุรงค์: 2546)เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นอย่างแน่นอนและเกิดไปแล้ว แต่สิ่งที่หลีกเลี่ยงได้ก็คือ การเสริมสร้างความเข้าใจในวิถีชีวิตดั้งเดิม สิ่งแวดล้อมดั้งเดิม จะทำให้อัตราการเสื่อมโทรมของสิ่งแวดล้อมทรัพยากรวัฒนธรรมเป็นไปอย่างช้าที่สุด และลดระดับความรุนแรงให้อยู่ในของเขตของขีดจำกัดที่รองรับได้ (carrying capacity) ด้วยกลไกที่มีอยู่แล้ว อาทิ เช่น การรายงานผลกระทบสิ่งแวดล้อม(EIA)ก่อนมีการออกแบบโครงการ ต้องมองเห็นและเข้าใจประเด็นทางนิเวศน์วัฒนธรรม โครงการที่ผุดขึ้นใหม่ควรรู้จักสถาบันทางวัฒนธรรมศาสนาที่อยู่ใกล้เคียง และออกแบบให้สอดคล้องกับวิถีชีวิตเดิม

การบิณฑบาตทางน้ำเป็นรูปธรรมที่ดีอย่างหนึ่ง ของการประสานกลมกลืนของโครงการหมู่บ้านจัดสรรใหม่ๆกับชุมชนหมู่บ้านเดิม นอกจากไม่ปิดกั้นถมทำลายคูคลองแล้ว ยังต้องให้ความสำคัญกับการใช้ประโยชน์ในคูคลองทางวัฒนธรรมให้มาก โครงการไม่ควรปิดล้อมตัวเองจากเส้นทางน้ำเหล่านี้อย่างที่เป็นอยู่ ตรงข้ามหากมีการเปิดพื้นที่สาธารณะของโครงการ ให้ใช้กิจกรรมวัฒนธรรม เช่นการบิณฑบาตทางเรือ จะเป็นช่องทางเพิ่มคุณภาพชีวิตคุณค่าทางวัฒนธรรมของคนในหมู่บ้านจัดสรรอีกด้วย

นอกจากนี้ความเข้าใจในกลไกของการช่วงชิงการนิยาม การเก็บกดลดทอนการนับถือตนเอง / อำนาจและความรู้ในการครองตนของผู้คนและชุมชนเดิม จำเป็นอย่างยิ่งสำหรับศาสตร์และวิชาการด้านสิ่งแวดล้อมวัฒนธรรม อาทิ สถาปัตยกรรมชุมชน ภูมิสถาปัตยกรรม เพื่อให้มองเห็นปัจจัยแยกแยะและเป็นพลวัตรที่เป็นสิ่งเฉพาะของสังคมไทย เพื่อสร้างทฤษฎีและการออกแบบสภาวะแวดล้อมที่เหมาะสมกับแต่ละพื้นที่แต่ละบริบท

อนึ่งการศึกษาด้านสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นและภูมินิทัศน์วัฒนธรรมในพื้นที่ศึกษาอื่นพบว่า อำนาจในการครองตน และความรู้เห็นถึงความเป็นเจ้าของ(Sense of belonging) เป็นประเด็นที่สำคัญอย่างยิ่งต่อความยั่งยืนของท้องถิ่นสถาปัตยกรรม และภูมินิเวศน์วัฒนธรรมเช่นเดียวกัน (ศรันย์, 2547)

9.วัฒนธรรมที่ผลิตซ้ำได้
ปัญหาความทรุดโทรมทางสิ่งแวดล้อม ไม่สามารถมองแยกส่วนกับการแตกสลายทางวัฒนธรรมได้ฉันใด การฟื้นฟูสภาวะแวดล้อมก็สามารถกระทำผ่านกลไกทางวัฒนธรรมได้ฉันนั้น

ความเสื่อมทรามทางสิ่งแวดล้อมวัฒนธรรมในการศึกษาพบว่า มีจากหลายสาเหตุสรุปเป็น 2 ลักษณะ

นอกจากนี้การผลิตซ้ำทางวัฒนธรรมยังสามารถผลิตซ้ำในพื้นที่อื่นได้อีกด้วย เช่น การบิณฑบาตเรือสามารถผลิตซ้ำได้ในสังคมไทยส่วนอื่น ที่มีระบบคูคลองและวัดวาอารามหลงเหลืออยู่ แม้แต่ใจกลางกรุงเทพมหานคร ก็มีพื้นที่ที่เอื้อต่อปัจจัยนี้เช่นกัน นี่จะเป็นการฟื้นฟูสภาวะแวดล้อมทางน้ำให้สะอาดเป็นหัวใจผลิตภาพทางวัฒนธรรม และการคมนาคมของเมืองใหญ่ในประเทศไทยได้เป็นอย่างดี

มีการเปลี่ยนแปลงสังคมวัฒนธรรมชาวสวนนนท์ ที่ผ่านจุดสังเกตจากประเพณีการบิณฑบาตทางเรือในหลายลักษณะ อันเนื่องมาจากทักษะที่ขาดหายไปของคนรุ่นใหม่ที่เปลี่ยนไป พร้อมๆกับการเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิต แต่สิ่งที่มีความสำคัญมาก ได้แก่ สิ่งที่คงเหลืออยู่คือ สถาปัตยกรรมที่เกี่ยวข้องอันเป็นประจักษ์พยานทางภูมิปัญญาที่บ่งชี้ถึงความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์และระบบนิเวศน์ และกลไกทางวัฒนธรรมที่สามารถนำมาประยุกต์ในฐานะของการผลิตซ้ำเพื่อเป็นเครื่องมือเพื่อการพลิกฟื้นคุณภาพชีวิตและสิ่งแวดล้อมทั้งในเขตเมืองและชนบท

นอกจากนี้ความไม่เข้าใจในระบบวัฒนธรรมท้องถิ่น โดยโครงการพัฒนาทั้งภาคเอกชนและรัฐ เป็นสาเหตุสำคัญของปัญหาการเสื่อมถอยของสภาพแวดล้อมและความนับถือตนเองของผู้คน เราอาจสรุปการเปลี่ยนแปลงนี้ผ่านปากคำของคุณยายที่ว่า

++++++++++++++++++++++++++++++

Chami Jotsalikorn,Phuthorn Bhumadhon and Virginia Mckeen.2002. ClassicThai:Design,Interiors,Architecture. Hongkong:Crocco Periplus.:50-53

Knaur.2005.Thailand: K?che,Land und Leute,Kulinarische Landschaften,Die Kochschule im
Thaihaus; M?chen.51-55

จาตุรงค์ โพคะรัตน์ศิริ. 2546. การศึกษาปรากฏการณ์ "เจนติฟิเคชัน"ในการอนุรักษ์ชุมชนเมืองใน
Procedings:Current Reflect of Society.Silpakorn Architectural Discourse 3rd Symposium. กรุงเทพฯ. อัมรินทร์พรินติ้ง

ไชยรัตน์ เจริญสินโอฬาร.,2543, วาทกรรมการพัฒนา: อำนาจ ความรู้ความจริงเอกลักษณ์และความเป็นอื่น., กรุงเทพฯ: วิภาษา.:433

ไชยรัตน์ เจริญสินโอฬาร.,2545,สัญวิทยา, โครงสร้างนิยม, หลังโครงสร้างนิยมกับการศึกษารัฐศาสตร์., กรุงเทพฯ:วิภาษา.: 39-43

ชาย โพธิสิตา. 2547. ศาสตร์และศิลป์แห่งการวิจัยเชิงคุณภาพ. นครปฐม: โครงการเผยแพร่
ข่าวสารและการศึกษาด้านประชากร,สถาบันวิจัยประชากรแลสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล

น.ณ. ปากน้ำ(นามปากกา).2543,หน้าบัน: ปกิณกะศิลปะไทยในสายตา น.ณ ปากน้ำ.กรุงเทพ
สำนักพิมพ์ เมืองโบราณ:45

สุจิตต์ วงษ์เทศ.2544. ขุดอย่างไรจึงจะได้คลอง ใน แม่น้ำลำคลองสายประวัติศาสตร์.กรุงเทพฯ:มติชน

สมคิด จิระทัศนกุล.2543. วัด. เอกสารคำสอนพื้นฐานสถาปัตยกรรมไทย. กรุงเทพฯ.
คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร

ศรันย์ สมันตรัฐ. 2547. Estuarine Vernacular Landscape and Architectures in the Right
side of Maeklong Delta: in พลิกฟื้น ท่าจีน-แม่กลอง สู่สังคมภูมิปัญญา.นครปฐม.
เครือข่ายการวิจัยบูรณาการลุ่มน้ำท่าจีนแม่กลอง คณะสิ่งแวดล้อมและทรัพยากรศาสตร์
มหาวิทยาลัยมหิดล. :102-118

ศรัณย์ ทองปาน.2537.หอไตรในเมืองนนท์.ใน สารคดี ฉบับที่110 เมษายน,กรุงเทพฯ.: 184-202

เอี่ยม ทองดี. 2547. ควาย ข้าว พระ ผี พิธีกรรม.นครปฐม: อาศรมชาวพัฒนาชนบท
สถาบันวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเพื่อการพัฒนาชนบท มหาวิทยาลัยมหิดล.:119-120