The Midnight
University

สื่อมวลชน สถาบันที่มีอิทธิพลต่อการครอบงำความคิดสาธารณชน
รัฐ-สื่อสารมวลชน-และการครอบงำความคิดคน
ผศ. สุขุม เฉลยทรัพย์
มหาวิทยาลัยราชภัฏสวนดุสิต

บทความมหาวิทยาลัยเที่ยงคืน ลำดับที่ 548
หมายเหตุ : บทความชิ้นนี้ได้รับการเผยแพร่ครั้งแรก บนเว็ปไซท์ของ ม.เที่ยงคืน วันที่ ๓๐ มีนาคม ๒๕๔๗
(บทความชิ้นนี้ยาวประมาณ 6 หน้ากระดาษ A4)

 

"สื่อมวลชน"
สถาบันทางสังคมที่มีอิทธิพลต่อการครอบงำความคิดสาธารณชน
ผศ. สุขุม เฉลยทรัพย์
มหาวิทยาลัยราชภัฏสวนดุสิต

Gramsci นักเศรษฐศาสตร์การเมืองชาวอิตาลี เคยกล่าวไว้ว่า สื่อมวลชนเป็นสถาบันทางสังคมหนึ่งที่นอกเหนือไปจากครอบครัว ศาสนา โรงเรียน และที่ทำงาน ที่เป็นกลไกสำคัญกลไกหนึ่งในการ ครอบงำทางความคิด กลไกนี้เป็นกลไกที่อยู่ในปริมณฑลของประชาสังคม (Civil Society) ที่ใช้การอบรมบ่มเพาะ ปลูกฝังความคิด ค่านิยม อุดมการณ์ ฯลฯ ทีละเล็กละน้อยในชีวิตประจำวันทุกวัน ทั้งนี้รูปแบบแห่งการครอบงำของชาติตะวันตกนั้น ได้แก่ การเผยแพร่คริสตศาสนา การจัดระบบการศึกษาแบบ ตะวันตก และการสร้างระบบสื่อสารสมัยใหม่

เมื่อสื่อมวลชนให้ความสนใจต่อเรื่องหนึ่งเรื่องใดเป็นพิเศษ หรือให้ความสำคัญกับเรื่องใดเรื่องหนึ่งอย่างต่อเนื่องแล้วนำเสนอเรื่องราวนั้น ๆ ออกสู่มวลชนหรือสาธารณชนให้รับทราบเป็นประจำสืบเนื่องกันไปสักระยะหนึ่ง ผลจากการกระทำเช่นนี้ของสื่อมวลชนสามารถทำให้มวลชนหรือสาธารณชนส่วนใหญ่เกิดความคล้อยตามได้ สื่อมวลชนจึงนับว่ามีบทบาทในการชี้นำสังคมได้อีกทางหนึ่ง

ยิ่งมองให้ลึกซึ้งขึ้นไปอีกก็จะพบว่า สื่อมวลชนเป็นสถาบันหนึ่งของสังคม ซึ่งมีโอกาสสูงที่จะตกอยู่ภายใต้การควบคุมจัดการของผู้กุมอำนาจรัฐไม่ว่ารัฐนั้น ๆ จะมีรูปแบบการปกครองในลักษณะใดก็ตามแต่ แม้กระทั่งระบบเศรษฐกิจการเมืองแบบเสรีนิยม สื่อมวลชนจึงกลายเป็นเครื่องมือของการช่วงชิง ผลประโยชน์ และการต่อสู้ระหว่างความต้องการที่ไม่สอดคล้องต้องกันของชนชั้นต่าง ๆ ในสังคม

สังคมของประเทศเผด็จการหรือสังคมนิยม รัฐบาลจะยึดสื่อมวลชนไว้เป็นเครื่องมือของรัฐ เป็นการคุมสื่อให้อยู่ในมือด้วยวิธีตรงไปตรงมาและชัดเจน เพราะเห็นว่าสามารถใช้สื่อเพื่อกำหนดความคิด และบทบาทของคนในประเทศได้ ในโลกคอมมิวนิสต์สื่อมวลชนทุกแขนงจึงเป็นกระบอกเสียงของรัฐในการโฆษณาชวนเชื่อ (Propaganda) นั่นเอง

อย่างไรก็ตาม มิได้หมายความว่ารัฐบาลโลกเสรีประชาธิปไตยจะไม่ได้ใช้สื่อเพื่อให้บรรลุ วัตถุประสงค์เดียวกันกับโลกคอมมิวนิสต์ สื่อมวลชนในสังคมประชาธิปไตยนั้นมักถูกมองว่ามีอิสระ และมี เสรีภาพในการถ่ายทอดข้อมูลข่าวสารไปยังมวลชนอย่างเต็มที่ แต่หากวิเคราะห์อย่างลึกซึ้งแล้วอาจไม่ได้เป็นอย่างที่เห็นและที่คาดคิด

สังคมของประเทศเสรีนิยมหรือประชาธิปไตย แม้รัฐบาลจะไม่มีการครอบครองหรือควบคุม สื่อมวลชนอย่างเด่นชัดดังเช่นโลกคอมมิวนิสต์หรือสังคมนิยม แต่ก็มีการใช้สื่อมวลชนเป็นเครื่องมือหรืออาวุธอย่างลึกซึ้งและแนบเนียนกว่าโลกคอมมิวนิสต์ เห็นได้จากในหลาย ๆ ประเทศต้องมีการกำหนดประเด็นเรื่องการสื่อสารเป็นนโยบายการสื่อสารแห่งชาติ เช่น สหรัฐอเมริกา ชิลี ฟินแลนด์ ฯลฯ

เนื่องจากผู้ครองรัฐของประเทศเสรีนิยมหรือประชาธิปไตย อาจเลือกใช้วิธีการแทรกแซงสื่อมวลชนด้วยอำนาจรัฐ หรืออาจใช้นโยบาย "ปล่อยสื่อเสรี" ซึ่งโดยแท้จริงแล้วคำว่า "สื่อเสรี" นั้นเป็นเพียงยุทธวิธีอันชาญฉลาดคล้ายดั่งการปฏิบัติการคุมสื่อแบบแฝงเร้นมากกว่า เพราะการปล่อยสื่อเสรีเป็นเรื่องของอุดมคติ ในทางปฏิบัติแล้วนับเป็นไปได้ยากยิ่ง

ผู้มีอำนาจหรือผู้ปกครองรัฐไม่ว่าจะใช้รูปแบบการปกครองใด มักต้องการกำหนดบทบาทของคนในประเทศให้เป็นไปตามที่ตนคาดหวังทั้งสิ้น อาจจะเพื่อหวังสร้างความสงบสุข ความสะดวก ความเรียบร้อย และความราบรื่นในการปกครอง แต่หากมองอีกแง่หนึ่งก็อาจเพื่อปิดบังซ่อนเร้นพฤติกรรมอันไม่พึงประสงค์ต่าง ๆ ของฝ่ายรัฐก็เป็นได้

แม้จะมีการกล่าวกันว่ายุคสังคมข่าวสารนั้น ผู้ใดมีข่าวสารข้อมูลอยู่ในมือคือ ผู้มีอำนาจอย่างแท้จริง แต่ประเด็นสำคัญประการหนึ่งที่มิอาจมองข้ามไปได้ก็คือ ผู้ใดก็ตามที่มีเฉพาะข้อมูลข่าวสาร แต่ไร้อำนาจควบคุมช่องทางการเผยแพร่ข้อมูลข่าวสารก็นับว่าเปล่าประโยชน์

เนื่องจากข้อมูลข่าวสารบางเรื่องก็เป็นเรื่องที่รัฐต้องการจะเผยแพร่สู่สาธารณชน ซึ่งคงหนีไม่พ้น ข้อมูลข่าวสารที่จะให้ผลทางจิตวิทยาอันเป็นประโยชน์หรือเกิดผลลัพธ์เชิงบวก แต่ในทางตรงกันข้ามยังมีข่าวสารข้อมูลบางเรื่องที่รัฐก็ต้องการจะปิดบังซ่อนเร้นมิให้สาธารณชนรับรู้ เพราะอาจจะเป็นประเด็นที่นำมาซึ่งความวุ่นวาย เป็นต้นเหตุของเสียงวิพากษ์วิจารณ์ และความไม่มั่นคงมาสู่รัฐได้

วิธีการควบคุมสื่อมวลชนของผู้กุมอำนาจรัฐนั้น ย่อมใช้ยุทธวิธีที่ลุ่มลึกไม่เสมอเหมือนกัน แต่ก็หวังผลขั้นสุดท้ายไม่แตกต่างกัน ซึ่งหากสามารถควบคุมสื่อมวลชนได้บรรลุผลตามแผนการที่กำหนดแล้ว กลุ่มผู้มีอำนาจปกครองยังสามารถใช้สื่อมวลชนเป็นเครื่องมือสกัดกั้น หรือปิดกั้นการตรวจสอบจากภาค ประชาชนโดยเฉพาะชนชั้นกลาง (Middle Class) ซึ่งมักมีส่วนร่วมทางการเมืองสูง และคงไม่ต้องพูดถึงคนระดับรากหญ้า (Grassroots) ที่มีส่วนร่วมทางการเมืองน้อยอยู่แล้ว

ในประเทศที่การปกครองระบอบประชาธิปไตยยังไม่เข้มแข็งจะพบว่าแทบทุกครั้งที่มีการก่อการ รัฐประหาร สื่อมวลชนจะต้องเป็นสถาบันแรกที่ได้รับผลกระทบและถูกยึดครอง หรือแม้กระทั่งในยามปกติ สื่อมวลชนก็ยังถูกครอบงำหรือแทรกแซงผ่านอำนาจรัฐหรือผ่านทางธุรกิจ

การครอบงำและแทรกแซงสื่อผ่านระบบธุรกิจเสรีนิยมนั้นเด่นชัดมาก จนกระทั่งมีนักวิชาการ สื่อสารมวลชนกล่าวว่า การสื่อสารยุคนี้เป็นการผูกขาดในตลาดธุรกิจสื่อสารมวลชนไปแล้ว เพราะยักษ์ใหญ่ในวงการสื่อสารมวลชนของโลกปัจจุบันนี้ถูกยึดครองโดยกลุ่มนายทุนไม่กี่กลุ่ม เช่น เอแอลโอ-ไทม์ วอร์เนอร์, เวียคอม, วอลท์ ดิสนีย์, วิวองดี ยูนิเวอร์แซล, เบอร์เทลสมานน์, นิวส์คอร์ป และโซนี

หากมองที่ประเทศไทยสถานการณ์ก็คงไม่แตกต่างกันนัก ด้วยกลุ่มนายทุนที่ครอบครองกิจการ สื่อสารก็มีเพียงไม่กี่กลุ่ม เช่น ชินคอร์ป มติชน เนชั่น กันตนา เป็นต้น สำหรับกิจกรรมการสื่อสารที่ใช้เพื่อการครอบงำนั้นประกอบด้วยกิจการผลิตภาพยนตร์ การผลิตรายการโทรทัศน์ หนังสือพิมพ์ หนังสือ แผ่นเสียง โฆษณา ประชาสัมพันธ์ การสำรวจประชามติ และการวิจัยตลาด

สำหรับประเทศที่มีความเจริญก้าวหน้าทางเทคโนโลยีสื่อสารมาก ๆ เช่น สหรัฐอเมริกาจะมีพลังการครอบงำทางความคิด ตลอดจนวัฒนธรรม และอุดมการณ์ต่อประชาชนสูงมากขึ้นไปอีก รวมทั้งมี ศักยภาพในการสร้างอิทธิพล แผ่ขยายอิทธิพลทั้งปริมาณและขอบเขตไปยังประชากรในภูมิภาคอื่น ๆ ทั่วโลกในลักษณะที่เรียกว่า "ไร้พรมแดน" (ฺBorderless) เนื่องจากการมีทุนทรัพย์มาก จึงสามารถลงทุนสร้างเครือข่ายเทคโนโลยีการสื่อสารให้คลุมโลกทั้งใบ

การนำเสนอข่าวสารต่าง ๆ จากโลกตะวันตกที่ใช้รูปแบบการปกครองเสรีประชาธิปไตย จึงมักจะสร้างภาพมายา ภาพเสมือนจริง ที่ไม่อาจมองผ่านด้วยความคิดอันตื้นเขิน ตัวอย่าง เช่น การเสนอข่าวการต่อต้านเผด็จการ การเปิดเสรีทางการค้า การเงิน ข่าวสาร บรรษัทภิบาล สิทธิมนุษยชน ความโปร่งใส ฯลฯ ประเด็นข่าวเหล่านี้หากพิจารณาให้รอบคอบและถี่ถ้วนแล้ว จะพบว่าเป็นแนวทางการนำเสนอข่าวจาก แง่มุมของโลกตะวันตก และเมื่อมองให้ดีแล้วล้วนแล้วแต่มีวาระแอบแฝงซ่อนเร้น (Hidden Agenda) เชิงนัยยะเพื่อปกป้องผลประโยชน์ของประเทศเหล่านั้นไว้ทั้งสิ้น

ในทางตรงข้าม ข่าวบางเรื่องที่จะมีผลกระทบเชิงเสียหายต่อผลประโยชน์เชิงเศรษฐกิจ ก็อาจถูกปกปิดมิให้เผยแพร่ออกไป เช่นกรณีข่าวพืชตัดแต่งพันธุกรรมที่อาจมีผลกระทบต่อสุขภาพของมนุษย์ หรือข่าวการปล่อยของเสียหรือสารพิษจากโรงงานอุตสาหกรรมลงทะเล ซึ่งอาจมีผลกระทบต่อสภาวะแวดล้อมโลกอย่างกว้างขวาง

ยิ่งเทคโนโลยีการสื่อสารก้าวหน้าขึ้น ผู้มีอำนาจปกครองย่อมสามารถรับรู้ข้อมูลข่าวสารทุกอย่างได้ง่ายดาย และยิ่งข้อมูลข่าวสารถูกบูรณาการให้เข้าถึงและเชื่อมโยงใยกันเป็นจุด ๆ เดียวกันมากเท่าใด การถูกควบคุมหรือการถูกโจมตีจากฝ่ายตรงข้ามก็ยิ่งง่ายมากขึ้นเท่านั้น เหมือนกับว่าสิ่งที่เป็นจุดแข็งที่สุด กลับกลายเป็นจุดอ่อนที่สุดในขณะเดียวกัน

เมื่อผู้ครองรัฐยังต้องการควบคุมชนทุกระดับในสังคม เพื่อให้ง่ายต่อการปกครองและช่วยให้การปกครองเป็นไปอย่างราบรื่น ความขัดแย้งระหว่างชนชั้นปกครองกับผู้ถูกปกครอง หรือระหว่างชนชั้นเดียวกันเองก็คงดำเนินต่อไปในรูปแบบของการแย่งชิงพื้นที่เพื่อเป็นเจ้าของสื่อ

ฉะนั้นสังคมใด ๆ ก็ตามหากผู้ครองปกครองรัฐมีคุณธรรม ทำเพื่อประโยชน์สุขของส่วนร่วมเป็นสำคัญแล้ว ก็คงมิใช่เรื่องเสียหายหากผู้ครองรัฐจะเข้าแทรกแซงสื่อมวลชน แต่ในโลกแห่งความเป็นจริงไม่ว่าประชาชนของชาติใด ๆ ก็ตามแต่พึงตระหนักว่าการที่ผู้ครองรัฐมุ่งบริหารจัดการเพื่อผลประโยชน์สูงสุดแห่งชาติและประชาชนเช่นนั้นเป็นเรื่องยาก เพราะมนุษย์ยุคปัจจุบันล้วนถูกอิทธิพลของเศรษฐกิจเสรีนิยมและลัทธิบริโภคนิยมครอบงำเป็นชั้นสูงสุด กอปรกับความเป็นปุถุชนที่ยังมีกิเลส เมื่อมีหรือได้มาซึ่งอำนาจในมือแล้วจึงเป็นเรื่องไม่ง่ายที่จะจัดการหรือใช้อำนาจอย่างเป็นธรรมไม่ฝักฝ่ายใด ๆ หรือไม่ใช้อำนาจนั้นเอื้อประโยชน์สู่ตนเองและญาติมิตรสหาย

กล่าวโดยสรุป สื่อมวลชนเป็นสถาบันทางสังคมหนึ่งที่มีผลต่อการพัฒนาสังคม สื่อมวลชนจึงต้องมีเสรีภาพในการสื่อสาร มีจิตสำนึกที่ดีในการเป็นผู้ถ่ายทอด และต้องมีความรับผิดชอบ โลกยิ่งเจริญรุดหน้าไปมากเท่าใด ก็ยิ่งทำให้ดูเหมือนว่ามนุษย์เรามีสิทธิและเสรีภาพมากขึ้น ปราศจากการควบคุมหรือครอบงำจากผู้ครองรัฐ แต่แท้จริงแล้วกลับกลายไปในทางตรงข้าม โลกยิ่งเจริญผู้คนกลับถูกครอบงำได้ง่าย และเป็นการครอบงำที่อันตรายยิ่งเสียกว่าการใช้กำลังบังคับเสียอีก เพราะเป็นการครอบงำที่ใช้การอบรม บ่มเพาะ ปลูกฝังความคิด ค่านิยม อุดมการณ์ ฯลฯ ทีละเล็กละน้อย ลักษณะแทรกซึมเข้าไปในจิตใจของผู้รับสารทีละเล็กละน้อยเป็นประจำวันจนแทบไม่รู้ตัว

หรือกว่าจะรู้ตัวก็สายจนเกินแก้