Website ของมหาวิทยาลัยเที่ยงคืน
สร้างขึ้นมาเพื่อผู้สนใจในการศึกษา
โดยไม่จำกัดคุณวุฒิ

หากต้องการติดต่อกับ
มหาวิทยาลัยเที่ยงคืน
ส่ง mail ตามที่อยู่ข้างล่างนี้
midnight2545(at)yahoo.com

บทนำ
บทความนี้ เป็นการศึกษากระบวนทัศน์ (paradigm) ด้วยการสังเคราะห์มโนทัศน์ และแนวคิดทฤษฎีต่าง ๆ เพื่ออธิบาย นิยามความหมาย โครงสร้าง และกระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ (paradigm shift)

1. กระบวนทัศน์ : นิยามความหมาย
ใน The Structure of Scientific Revolutions (ค.ศ. 1962) โทมัส เอส. คูหน์ (Thomas S. Kuhn) ซึ่งเป็นผู้ที่เริ่มต้นแนวคิดเรื่อง กระบวนทัศน์ (paradigm) นิยาม คำว่า กระบวนทัศน์ (paradigm) ในเชิงวิทยาศาสตร์ ไว้ว่า หมายถึง "กรอบแนวคิด (conceptual framework) หรือ โลกทัศน์ (worldview) ที่แตกต่างหลากหลายกันไปขึ้นอยู่กับแต่ละชุมชนทางวิทยาศาสตร์ (scientific community)"

คำว่า paradigm มี รากศัพท์ มาจากภาษากรีก จากคำว่า para (beside) และ deigma (example) และในความหมายดั้งเดิม หมายถึง แบบจำลอง (model) แบบแผน (pattern) หรือ ตัวอย่าง (example) ที่เป็นที่ยอมรับ อันมีนัยยะ ว่า เป็นตัวอย่าง สำหรับการทำซ้ำ

อย่างไรก็ตาม สำหรับคูห์น กระบวนทัศน์ ในเชิงวิทยาศาสตร์ ไม่ได้มีนัยยะเพียงแค่การทำซ้ำ แต่เป็นสิ่งที่จะต้องมีการเชื่อมโยง (articulation) และ ระบุอย่างเฉพาะเจาะจง (specification) ต่อไปได้ ภายใต้ปัจจัยเงื่อนไขใหม่ ๆ ที่เกิดขึ้น (คำว่า paradigm แปลเป็นภาษาไทย ว่า "กระบวนทัศน์" โดย ชัยวัฒน์ ถิระพันธุ์ ในปี พ.ศ. 2536 และ คำว่า "paradigm shift" แปลเป็นภาษาไทย ว่า การเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ โดย ประสาน ต่างใจ)

ฟริตจอฟ คาปร้า (Fritjof Capra) นิยาม คำว่า กระบวนทัศน์เชิงสังคม (social paradigm) ใน The Concept of Paradigm and Paradigm Shift (1986) ในเวลาต่อมา ว่า หมายถึง "มโนทัศน์ (concepts) ค่านิยม (value) การรับรู้ (perceptions) และ การปฏิบัติ (practices) ที่ชุมชน (community) หนึ่งมีหรือกระทำร่วมกัน ซึ่งก่อให้เกิดวิสัยทัศน์ (vision) แห่งความเป็นจริง ที่เป็นพื้นฐานของการจัดระบบตนเองของชุมชนนั้น" (Capra, 1986 : 3) ดังนั้น สำหรับ คาปร้า กระบวนทัศน์ จึงมีนัยยะของ ทัศนะแม่บท ที่เป็นรากฐานของทัศนะอื่น ๆ ต่อมา

ประสาน ต่างใจ นิยาม กระบวนทัศน์ (paradigm ใน บุพนิมิตแห่งกระบวนทัศน์ใหม่ (พ.ศ. 2545) ) ว่า หมายถึง กระบวนทางความคิด ทางการรับรู้ ทางวิธีคิด และ การสะท้อนความคิด ให้เป็นความหมายหรือให้มีคุณค่าของมนุษยชาติ สำหรับดำรงอยู่ ในช่วงเวลาหนึ่ง ทั้งนี้ ประสาน ต่างใจ พัฒนานิยามดังกล่าว จาก นิยามของ วิลลิส ฮาร์แมน (Willis Harman) (ค.ศ. 1976) ที่ว่า "กระบวนทัศน์ คือ แนวทางพื้นฐานว่าด้วยความคิด การรับรู้ คุณค่า และการปฏิบัติที่สัมพันธ์เป็นการเฉพาะกับวิสัยทัศน์แห่งความจริง"

ใน มิติสุขภาพ : กระบวนทัศน์ใหม่เพื่อสร้างสังคมแห่งสุขภาวะ (พ.ศ. 2545) ประเวศ วะสี อธิบายเรื่อง กระบวนทัศน์ ด้วยแนวคิดเชิง พุทธปรัชญา เรื่อง ทิฏฐิ ว่า กระบวนทัศน์ หรือ ทัศนะ หรือ ทิฏฐิ นั้น จะนำไปสู่การปฏิบัติ กล่าวคือ สัมมาทิฏฐิจะนำไปสู่ สัมมาปฏิบัติ และมิจฉาทิฏฐิ จะนำไปสู่ มิจฉาปฏิบัติ

โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์ อธิบายไว้ใน มิติสุขภาพ : กระบวนทัศน์ใหม่เพื่อสร้างสังคมแห่งสุขภาวะ ใน ปี พ.ศ. 2545 ว่า กระบวนทัศน์นั้น หมายถึง "ทัศนะแม่บท หรือ รากฐานของ วิธีคิดทั้งหมด เป็นทัศนะพื้นฐานหรือรากฐาน ซึ่งสัมพันธ์เชื่อมโยงกับวิธีคิดต่าง ๆ และ กำหนดวิธีคิดของมนุษย์ในลักษณะต่าง ๆ กัน"

ในวิทยานิพนธ์ เรื่อง พุทธกระบวนทัศน์เชิงนิเวศวิทยาแนวลึก (พ.ศ. 2542) โกศล ช่อผกา นิยามคำว่า กระบวนทัศน์ ว่า หมายถึง "แบบแผนการคิดหรือทัศนะพื้นฐานในการมองโลกและชีวิต ซึ่งมีเนื้อหาว่าด้วยความจริงหรือสารัตถะของสรรพสิ่ง และ/หรือ ความสัมพันธ์ของสรรพสิ่ง ซึ่งเป็นมิติด้านอภิปรัชญา รวมทั้งมิติด้านญาณวิทยา ที่ว่าด้วยวิถีทางหรือวิธีการรู้ความจริงหรือสารัตถะ ตลอดจนธรรมชาติหรือความสัมพันธ์ของสรรพสิ่ง โดยแบบแผนการคิดหรือทัศนะดังกล่าว เป็นตัวกำหนดระบบคุณค่า และ แบบแผนของระบบความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์ สังคม และ ธรรมชาติของประชาคมหนึ่ง ในระยะเวลาหนึ่ง"

โดยสรุปแล้ว จะสังเคราะห์นิยามความหมายของ กระบวนทัศน์ (paradigm) ได้ว่า หมายถึง

"กระบวนทางความคิด ทางการรับรู้ ทางวิธีคิด และการสะท้อนความคิดให้เป็นความหมายหรือให้มีคุณค่าของมนุษยชาติ ในชุมชนหนึ่ง สำหรับดำรงอยู่ ในช่วงเวลาหนึ่ง"

2. กระบวนทัศน์ : โครงสร้าง
อีกอน จี. กูบา (Egon G. Guba) เสนอทัศนะไว้ใน The Paradigm Dialog (ค.ศ. 1990) ว่า กระบวนทัศน์ (paradigm) หรือ ระบบความเชื่อพื้นฐาน (basic belief systems) นั้น มีโครงสร้างหลัก 3 ประการ คือ

1. ภววิทยา (Ontology) : อะไรคือ ธรรมชาติของความรู้ความจริง
2. ญาณวิทยา (Epistemology) : อะไรคือ ธรรมชาติของความสัมพันธ์ระหว่างผู้แสวงหาความรู้ความจริง และ ความรู้ความจริง
3. วิธีวิทยา (Methodology) : ผู้แสวงหาความรู้ความจริงควรจะแสวงหาความรู้ความจริง อย่างไร

คำถาม 3 ข้อ ในโครงสร้าง 3 ประการดังกล่าว สามารถตอบได้แตกต่างกันไปหลายประการ และคำตอบนั้น จะเป็นตัวกำหนดหรือจุดเริ่มต้นของการแสวงหาความรู้ความจริงของแต่ละกระบวนทัศน์ ทั้งนี้ เราไม่อาจจะตัดสินได้ว่า คำตอบใดเป็นคำตอบที่ผิดหรือถูกต้อง

กูบา เห็นว่า กระบวนทัศน์ (paradigm) หรือ ระบบความเชื่อพื้นฐาน(basic belief systems) นั้น เป็นสิ่งที่มนุษย์สร้างขึ้น (human constructions) และ ดังนั้น จึงมีความผิดพลาดและจุดอ่อนข้อบกพร่อง เป็นธรรมดา ซึ่งเป็นธรรมชาติที่ไม่อาจหลีกเลี่ยงได้ ของ ผลงานต่าง ๆ ของมนุษย์ ในทัศนะของ กูบา กระบวนทัศน์แต่ละกระบวนทัศน์ ต่างก็เป็น "ทางเลือก (alternative)" ด้วยกันทั้งนั้น (Guba, In Guba, Ed., 1990 : 17-27)

ใน มิติสุขภาพ : กระบวนทัศน์ใหม่เพื่อสร้างสังคมแห่งสุขภาวะ (พ.ศ. 2545) โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์ วิเคราะห์ กระบวนทัศน์ ในเชิงปรัชญาว่า ประกอบด้วย ฐานคติ ที่เป็นองค์ประกอบพื้นฐาน 3 องค์ประกอบ ดังนี้

1. ภววิทยา (Ontology) คือ ตัวความรู้ว่า อะไรคือความจริง กระบวนทัศน์เป็นเรื่องของ ความจริงสุดท้าย (ultimate reality) ว่า จักรวาล ประกอบขึ้นมาจากอะไรบ้าง ถ้าวิธีคิดใดไม่ได้ไปท้าทายในสิ่งที่เรียกว่าเป็นความจริงชุดนี้ ก็ยังถือว่าเป็นวิธีคิดที่อยู่ภายใต้กรอบกระบวนทัศน์เดิม

โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์ กล่าวว่า กระบวนทัศน์เชิงวิทยาศาสตร์แบบกลไกที่ผ่านมา อธิบายจักรวาลเฉพาะในมิติด้านสสารและพลังงาน ในขณะที่กระบวนทัศน์ทางเลือก หรือ กระบวนทัศน์ใหม่ในสังคมปัจจุบัน นิยามความเป็นจริงในโลกนี้ว่า มีมิติอื่น ๆ นอกเหนือไปจากนั้น กล่าวคือ มีมิติทางจิตวิญญาณและมิติความหมายของการมีชีวิตอยู่ รวมอยู่ด้วย

2. จักรวาลวิทยา (Cosmology) คือ การจัดความสัมพันธ์ของความเป็นจริงเหล่านั้น ว่า สิ่งต่าง ๆ นั้น สัมพันธ์กันอย่างไร ด้วยกฎเกณฑ์แบบไหน ในกระบวนทัศน์เชิงวิทยาศาสตร์ที่ผ่านมาเป็นจักรวาลวิทยาแบบนิวตัน ที่มองความสัมพันธ์ระหว่างมวลสารในเชิงกลไก ตามกฎเกณฑ์ทางกายภาพของฟิสิกส์และเคมี สิ่งที่ขาดหายไป จึงเป็นมิติทางจิตวิญญาณ กล่าวคือ ความดี (จริยศาสตร์) ความงาม (สุนทรียศาสตร์) และ ความเข้าใจในรากฐานแห่งความเป็นมนุษย์ ซึ่งเคยมีมาในจักรวาลวิทยาแบบโบราณ เช่น จักรวาลวิทยาแบบพุทธที่อธิบายในลักษณะของไตรภูมิ กล่าวคือ มีสวรรค์ โลก และนรกภูมิ รวมทั้งกฎแห่งกรรม ที่จะกำหนดให้สรรพชีวิตไปสู่ภพภูมิต่าง ๆ กัน

3. ญาณวิทยา (Epistemology) คือ การตรวจสอบและการพิสูจน์ความจริง ว่า เราจะเชื่อได้อย่างไรว่า สิ่งนั้นมีอยู่จริง ในกระบวนทัศน์เชิงวิทยาศาสตร์ที่ผ่านมา กระบวนการตรวจสอบความจริง เน้นความเป็นภววิสัย (objectivity) ในการตรวจวัด แต่ในกระบวนทัศน์ใหม่นี้ มีการท้าทายกระบวนทัศน์เดิมในแง่ที่ว่า โลกแห่งภววิสัยดังกล่าวนั้นมีอยู่จริงหรือไม่ หรือว่า ความเป็นจริงทุกอย่างล้วนแต่ไม่มีตัวตนทั้งสิ้น เกิดจากการปรุงแต่งของจิตมนุษย์ โดยที่มนุษย์แต่ละบุคคล และสิ่งมีชีวิตแต่ละอย่าง ในความเป็นจริงแล้ว ต่างมองภววิสัย แตกต่างกันออกไป
(โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์, ใน โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์, บรรณาธิการ, ๒๕๔๕ : ๖๙-๗๕)

โกศล ช่อผกา วิเคราะห์โครงสร้างและเนื้อหาของกระบวนทัศน์โดยปรับปรุงจาก แนวคิดของ อีกอน กูบา ว่า มี 2 มิติ ดังนี้

1. มิติด้านอภิปรัชญา (Metaphysical Dimension) : เนื้อหาว่าด้วยความจริงหรือสารัตถะของสรรพสิ่ง รวมทั้งธรรมชาติหรือความสัมพันธ์ของสรรพสิ่ง มิตินี้จะตั้งคำถามว่า อะไรคือความจริงแท้ (reality) หรือ สารัตถะ (essence) ของสิ่งทั้งหลาย สิ่งทั้งหลายมีกำเนิดมาจากไหน มีกระบวนการในการดำรงอยู่ ตลอดจนจุดหมายปลายทางอย่างไร

2. มิติด้านญาณวิทยา (Epistemological Dimension) : เนื้อหาว่าด้วยวิธีการในการรู้ความจริงหรือสารัตถะ รวมทั้งธรรมชาติหรือความสัมพันธ์ของสรรพสิ่ง มิตินี้จะตั้งคำถามว่า มนุษย์จะสามารถรู้หรือเข้าถึงความจริงของสรรพสิ่งได้โดยวิธีใด อะไรคือเกณฑ์ตัดสินความรู้ และวิถีทางในการได้มาซึ่งความรู้ว่าตรงกับความจริง หรือ ความรู้ที่มนุษย์มีต่อความจริงแบบไหนที่ถูกต้องตรงกับความจริงแท้

ทั้งนี้ โกศล ช่อผกา มีทัศนะว่า หากจะนำกระบวนทัศน์ไปใช้ในการกำหนดแผนงานหรือการปฏิบัติ จะต้องเพิ่มมิติด้านจริยธรรม ซึ่งเป็นปทัสถาน (norms) และวิถีการปฏิบัติ (praxis) เข้าไปด้วยอีกมิติหนึ่ง (โกศล ช่อผกา, ๒๕๔๒ : ๑๙-๒๑)

ทั้งนี้ จะสังเคราะห์โครงสร้างหรือองค์ประกอบพื้นฐานทางฐานคติของกระบวนทัศน์ แบ่งออกได้เป็น 2 มิติ ดังนี้

1. ภววิทยา (ontology) : อะไรคือ ธรรมชาติของความรู้ความจริง
2. ญาณวิทยา (epistemology) : อะไร คือ ธรรมชาติของความสัมพันธ์ระหว่างผู้แสวงหาความรู้ความจริง และ ความรู้ความจริงนั้น

3. แบบแผน (pattern) ของกระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ (paradigm shift)
กระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ จะสังเคราะห์เป็นแบบแผน (pattern) แบ่งเป็น 2 มิติได้ดังนี้

1. มิติของกระบวนการที่เป็นพลวัตในบริบทที่แวดล้อม
2. มิติของกระบวนการที่เกิดขึ้นในตน

3.1.การสังเคราะห์แบบแผน (pattern) กระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ : มิติของกระบวนการที่เป็นพลวัตในบริบทที่แวดล้อม
กระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ เป็นกระบวนการที่เกิดขึ้นโดยธรรมชาติ เช่นเดียวกับระบบในธรรมชาติอื่น ๆ ที่เป็นระบบเปิด โดยมีการปฏิสัมพันธ์กับสิ่งแวดล้อมภายนอกตลอดเวลา ซึ่งทำให้กระบวนทัศน์นั้น มีการเปลี่ยนแปลงที่เป็นพลวัตอย่างต่อเนื่อง

กระบวนทัศน์ใหม่หนึ่ง ๆ จะเกิดขึ้น เมื่อกระบวนทัศน์เดิมไม่สามารถใช้แก้ปัญหาหรือตอบโจทย์ให้แก่มนุษย์ ในชุมชนหนึ่ง เพื่อดำรงอยู่ในช่วงเวลาหนึ่งได้อีกต่อไป ทั้งนี้ พอล เอช. เรย์ (Paul H. Ray) และ เชอรี่ อาร์. แอนเดอร์สัน (Sherry R. Anderson) อธิบายด้วยแนวคิดทฤษฎีไร้ระเบียบ (Chaos Theory) ไว้ใน The Cultural Creatives : How 50 Million People are Changing the World ใน ปี ค.ศ. 2000 ว่า

กระบวนทัศน์ ในฐานะที่เป็นระบบเปิดในธรรมชาตินั้น จะมีความไร้ระเบียบ (chaos) เป็นพื้นฐาน ในขณะเดียวกัน ก็มีแนวโน้มที่จะจัดตั้งระบบของตนเองขึ้นตลอดเวลา ในลักษณะของการจัดองค์กรตนเอง (self-organizing system) กระบวนทัศน์หนึ่ง ๆ โดยธรรมชาติ จะมีการขยายตัวออกไปตลอดเวลา ในขณะที่สถาปนาตนเองขึ้นเป็นระบบที่มีระเบียบและเสถียรภาพอยู่ในช่วงเวลาหนึ่ง

ในกระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ จะมีกระบวนการโต้ตอบที่ส่งผลสะเทือนต่อการเปลี่ยนแปลง กล่าวคือ วงจรการโต้ตอบเชิงบวก (เชิงเสริมตนเอง / เชิงขยาย) (positive (self-reinforcing / amplified) feedback loop) ซึ่งจะเร่งเสริมทวีความซับซ้อนของความไร้ระเบียบให้แก่ระบบแห่งกระบวนทัศน์เพิ่มมากขึ้นเรื่อย ๆ ในลักษณะยกกำลัง (exponential)

ส่วนการโต้ตอบอีกรูปแบบหนึ่ง ได้แก่ วงจรการโต้ตอบเชิงลบ (เชิงรักษาระบบตนเอง / เชิงสมดุล) (negative (self-regulating/balance) feedback loop) ซึ่งจะต้านการเปลี่ยนแปลงของระบบแห่งกระบวนทัศน์เดิมโดยการพยายามรักษาสมดุลไว้ (ชัยวัฒน์ ถิระพันธ์, ๒๕๓๘ : ๒๓-๒๗)

วงจรการโต้ตอบเชิงบวกนั้น มีลักษณะอ่อนไหวต่อเงื่อนไขเบื้องต้น (sensitivity to initial conditions) และดังนั้น ปัจจัยเงื่อนไขเล็ก ๆ ล้วนมีผลสะเทือนเร่งให้กระบวนทัศน์หนึ่ง ๆ ก้าวเข้าสู่สภาวะที่ซับซ้อนยิ่งขึ้นเรื่อย ๆ จนไม่สามารถรักษาสมดุลตนเองไว้ได้ และก้าวเข้าสู่สภาวะไร้ระเบียบทั้งระบบ เป็นสภาวะที่ระบบห่างไกลจากความสมดุล (far-from-equilibrim)

ในช่วงของสภาวะวิกฤติที่เต็มไปด้วยสภาวะไร้ระเบียบนี้ กระบวนทัศน์เดิมจะเริ่มเสื่อมสลายลงไป ไม่สามารถใช้ในการแก้ไขปัญหาได้อีกต่อไป ซึ่งสอดคล้องกับกฎไตรลักษณ์ในพุทธ-ปรัชญา ที่อธิบายธรรมชาติของสรรพสิ่งว่า จะต้องมีการก่อกำเนิดขึ้น ดำรงอยู่ และ ดับสลายไป เป็นธรรมดา และเป็นวัฎจักรไปไม่มีสิ้นสุด ดังที่ โกศล ช่อผกา สรุปสังเคราะห์ไว้ในวิทยานิพนธ์เรื่อง พุทธกระบวนทัศน์เชิงนิเวศวิทยาแนวลึก ใน ปี พ.ศ. 2542

แนวคิดเชิงพุทธปรัชญาดังกล่าว สอดคล้องกับแนวคิดทฤษฎีทางฟิสิกส์ เกี่ยวกับกระบวนการวิวัฒนาการไปโดยธรรมชาติของจักรวาล กล่าวคือ แนวคิดทฤษฎีกระบวนการเคลื่อนไหวของทั้งหมด (Holomovement) ของ เดวิด โบห์ม (David Bohm) ใน Wholeness and Implicate Order ใน ปี ค.ศ. 1980 ที่ว่า

ทุกสรรพสิ่งในจักรวาลนั้น มีการเคลื่อนคลายวิวัฒน์ไปอย่างต่อเนื่องเชื่อมโยงกันตลอดเวลา สู่มิติที่ซับซ้อนและสูงขึ้นไปเสมอ ในลักษณะของการคลี่ขยายเผยออกมา (unfoldment) และ การม้วนซ้อนเข้าไป (enfoldment) ในรูปของน้ำวนหรือเกลียวก้นหอยที่เป็นพลวัต (spiral dynamics)

กระบวนการดังกล่าวนี้ จะทำให้กระบวนทัศน์เดิม ม้วนซ้อนเข้าไปเป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการเคลื่อนไหวของทั้งหมด แล้วคลี่ขยายออกมาให้เห็นเป็นกระบวนทัศน์ใหม่ ที่จะรวมเอาคุณสมบัติของกระบวนทัศน์เดิมเข้าไว้ด้วย ในขณะที่วิวัฒน์ต่อไป เป็นวัฏจักรไปไม่สิ้นสุด ในลักษณะของ การก้าวพ้นและครอบคลุม (transcend and include)

นอกจากนี้ กระบวนทัศน์นั้น ยังมีความสัมพันธ์เชื่อมโยงกับระบบอื่น ๆ ซึ่งเป็นบริบทแวดล้อมในกระบวนการเคลื่อนไหวดังกล่าวด้วยอย่างไม่อาจแยกออกจากกันได้ ในฐานะที่เป็นส่วนหนึ่งของความเป็นทั้งหมด (wholeness) และส่วนหนึ่งของกันและกัน

ในกระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ บางครั้งจะเห็นว่า กระบวนทัศน์ใหม่นั้น ดูเหมือนว่า จะวนกลับมาเหมือนกับกระบวนทัศน์เดิมบางกระบวนทัศน์ในอดีต อย่างไรก็ตาม ในความเป็นจริง จะมิได้เป็นเช่นนั้น ปรากฏการณ์ดังกล่าว สามารถอธิบายด้วยแนวคิดทฤษฎี กระบวนการเคลื่อนไหวของทั้งหมด (Holomovement) ได้ว่า…

กระบวนทัศน์ใหม่ จะก่อกำเนิดและคลี่ขยายเผยออกมาให้เห็น โดยรวมเอาคุณสมบัติของกระบวนทัศน์เดิมที่ม้วนซ้อนเข้าไปเป็นส่วนหนึ่งของทั้งหมดก่อนหน้านี้ ในกระบวนการเลื่อนไหลที่เป็นเอกภาพ ในรูปของน้ำวนหรือเกลียวก้นหอย จึงดูเผิน ๆ เหมือนกับจะย้อนรอยเดิม แต่แท้จริงแล้ว ไม่ใช่เช่นนั้น

กระบวนการในช่วงที่กระบวนทัศน์เดิมเริ่มจะไร้เสถียรภาพ เสื่อมและลดบทบาทลง ซึ่ง โทมัส เอส. คูห์น อธิบายไว้ใน The Structure of Scientific Revolutions ใน ปี ค.ศ. 1962 ว่า เป็นช่วง anomaly เป็นช่วงเวลาที่กระบวนทัศน์ใหม่ ยังไม่ก่อตัวจัดระเบียบตนเองขึ้นอย่างชัดเจน ช่วงเวลานี้จะเป็นช่วงวิกฤติ (crisis) ที่เต็มไปด้วยความสับสน

ตามทฤษฎีไร้ระเบียบ ณ ช่วงปลายขอบแห่งสภาวะไร้ระเบียบ (the edge of chaos) ของระบบแห่งกระบวนทัศน์เดิมดังกล่าว เป็นจุดทางแพร่ง (bifurcation) ที่จะมีทางเลือกให้เลือกหลายสาย กระบวนการของระบบแห่งกระบวนทัศน์ จะพัฒนาไปตามทางสายใด จะขึ้นอยู่กับความบังเอิญ (chance) ในขณะนั้น ที่จะส่งผลกระทบได้จังหวะพอดี จนเกิดการหักเหไปทางใดทางหนึ่ง โดยจะมี ตัวดึงวิถี (attractors) หลายตัว ซึ่งเป็นตัวที่ดึงดูดให้วิถีเส้นทาง หรือทิศทางของการเปลี่ยนแปลง เข้ามาหาตนได้เหมือนการดูดของแม่เหล็ก

ตัวดึงวิถี (attractors) ดังกล่าวนี้ มีลักษณะเป็นตัวดึงวิถีเชิงไร้ระเบียบ (chaotic attractor) หรือ ตัวดึงวิถีที่แปลก (strange attractor) กล่าวคือ แม้จะมีขอบเขตหนึ่งที่จำกัด แต่ก็มีแบบแผน (pattern) ที่เปลี่ยนแปลงได้หลากหลายเป็นพลวัต (dynamic) ซึ่งอาจจะมีลักษณะที่คล้ายคลึงกับแบบแผนเดิม (self-similar) เกิดขึ้นในลักษณะซ้ำ ๆ (iteration) แต่ก็จะไม่ซ้ำรอยเดิม อย่างคาดเดากำหนดไม่ได้ (unpredictable) อยู่ตลอดเวลา ภายในขอบเขตดังกล่าวนั้น

ณ จุดทางแพร่งนี้ จึงมีความสำคัญมาก เพราะจะเป็นจุดที่เราสามารถเข้าไปชี้ขาดควบคุมทางเลือกของการเปลี่ยนแปลงของระบบได้ ด้วยการแสวงหาตัวดึงวิถี (attractors) ที่จะสามารถเปลี่ยนแปลงทิศทางของระบบแห่งกระบวนทัศน์เดิม ให้เป็นไปในทิศทางแห่งกระบวนทัศน์ใหม่ที่ต้องการได้เร็วยิ่งขึ้น ซึ่งจะส่งผลให้เกิดความเสียหายหายนะจากการล่มสลายของกระบวนทัศน์เดิมน้อยลง เมื่อกระบวนทัศน์ใหม่ สามารถจัดระบบตนเองขึ้นมาได้

ประสาน ต่างใจ มีทัศนะที่สอดคล้องกับ โทมัส เอส. คูห์น ดังที่อธิบายไว้ใน บุพนิมิตแห่งกระบวนทัศน์ใหม่ ใน ปี พ.ศ. 2545 ว่า

กระบวนทัศน์นั้น ในนัยยะที่เป็นระบบตามธรรมชาติดังกล่าว จะต้องมีการเปลี่ยนแปลงไปเป็นธรรมดา ดังนั้น กระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์จึงเป็นกระบวนการที่จะต้องเกิดขึ้น เมื่อเวลาหรือยุคสมัย และ บริบทที่แวดล้อมอยู่เปลี่ยนไป ไม่ว่ามนุษย์นั้นจะต้องการหรือไม่ก็ตาม ในลักษณะของ แนวคิดเชิงพุทธปรัชญา เรื่อง ตถตา หรือ "มันเป็นของมันเช่นนั้นเอง" และ เรื่อง อิทัปปัจยตา หรือ ความเป็นกระแสของเหตุปัจจัยที่ผลักดันกันต่อ ๆ ไม่มีจุดเริ่มต้น ไม่มีจุดสิ้นสุด ซึ่งเป็นความจริงตามธรรมชาติ กล่าวคือ

การเคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลง (อนิจจัง) ตามกระแสของเหตุปัจจัยที่หนุนเนื่องอย่างไม่ขาดสาย ไม่มีตัวตนโดยเอกเทศ ที่คงที่ตายตัว (อนัตตา) ทั้งนี้กระบวนทัศน์ในฐานะส่วนหนึ่งของความเป็นทั้งหมด (wholeness) ในกระบวนการเคลื่อนไหวของธรรมชาติในจักรวาล จะมีความเชื่อมโยงอย่างไม่อาจแยกออกได้จากส่วนอื่น ๆ ของธรรมชาติในขณะเดียวกัน การวิเคราะห์กระบวนทัศน์ จึงจำเป็นต้องเข้าใจความสัมพันธ์เชื่อมโยงระหว่างกระบวนทัศน์ กับ บริบทที่แวดล้อมอยู่อย่างไม่อาจหลีกเลี่ยงได้

ทั้งนี้ วีระ สมบูรณ์ อธิบายไว้ใน มิติสุขภาพ : กระบวนทัศน์ใหม่เพื่อสร้างสังคมแห่งสุขภาวะ ใน ปี พ.ศ. 2545 ว่า

การที่กระบวนทัศน์จะต้องมีการเปลี่ยนแปลงไปเองโดยธรรมชาติดังกล่าว ทำให้ต้องตระหนักและยอมรับว่า ไม่อาจตัดสินได้ว่า กระบวนทัศน์หนึ่งกระบวนทัศน์ใด มีความถูกต้องหรือผิดพลาด ในเชิงระบบคุณค่า เนื่องจากกระบวนทัศน์แต่ละกระบวนทัศน์ จะสถาปนาตนเองขึ้นมาได้ ก็เมื่อสามารถแก้ไขปัญหาหรือตอบโจทย์ของยุคสมัย และบริบทแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลงไปได้มากกว่า

ทัศนะดังกล่าวสอดคล้องกับแนวคิดของ ยุค ศรีอาริยะ ใน จินตนาการ 2000 กระบวนทัศน์และวิสัยทัศน์ใหม่ ใน ปี พ.ศ. 2542 ที่เห็นว่า

การปฏิวัติกระบวนทัศน์นั้น เกี่ยวพันโดยตรงและแยกไม่ออกจากการปฏิวัติหรือการเปลี่ยนผ่านยุคสมัยของสังคม ทั้งนี้ ตามหลักของกระบวนการเคลื่อนไหวของทั้งหมด (Holomovement) ของ เดวิด โบห์ม แล้ว กระบวนทัศน์ ในฐานะระบบหนึ่งในธรรมชาติ จะไม่สัมบูรณ์ (absolute) แต่จะมีการวิวัฒน์อย่างต่อเนื่องเป็นพลวัตตลอดเวลา กระบวนทัศน์ที่ขึ้นมาเป็นกระบวนทัศน์กระแสหลักแต่ละกระบวนทัศน์ จึงเป็น "ทางเลือก" ของ แต่ละยุคสมัยที่เปลี่ยนแปลงไป ดังที่ อีกอน จี. กูบา อธิบายไว้ใน The Paradigm Dialog (ค.ศ. 1990)

3.2. การสังเคราะห์เป็นแบบแผน (pattern) กระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ : มิติของกระบวนการที่เกิดขึ้นในตน
ในหนังสือ เรื่อง The Visionary Window : A Quantum Physicist's Guide to Enlightenment ของ อมิต โฆษวามี (Amit Goswami) ใน ปี ค.ศ. 2000 อธิบายกระบวนการเรียนรู้ของมนุษย์ ว่า มี กระบวนการ 4 ลำดับขั้นด้วยกัน ดังนี้

1. ขั้นการรับรู้ (perception)
2. ขั้นการสร้างมโนทัศน์ (conception)
3. ขั้นการคิดอย่างมีวิจารณญาณ (critical thinking) ในขั้นตอนนี้ หลังจากการใช้ความคิดอย่างวิพากษ์วิจารณ์มาระยะหนึ่ง จะเกิดญาณทัศนะ (intuition) ขึ้น เป็นการโผล่ปรากฏ (emergence) ของความรู้ความเข้าใจ
4. ขั้นการคิดอย่างสร้างสรรค์ (creative thinking)

โกศล ช่อผกา อธิบายเรื่อง กระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ ด้วยพุทธปรัชญา เรื่อง "ทิฏฐิ (ditthi)" ไว้ในวิทยานิพนธ์ เรื่อง พุทธกระบวนทัศน์เรื่องนิเวศวิทยาแนวลึก (พ.ศ. 2542) ว่า มนุษย์จะต้องสร้างสัมมาทิฏฐิ หรือ ความเห็นที่ถูกต้องตามสภาวะความเป็นจริงของธรรมชาติ เพื่อให้สามารถเข้าถึงความจริงของสรรพสิ่งและพ้นจากความทุกข์ ทั้งนี้ สัมมาทิฏฐิ สามารถที่จะเกิดขึ้นได้ โดยอาศัยปัจจัยสำคัญ 2 ประการ คือ

1. ปรโตโฆษะ แปลว่า เสียงจากผู้อื่น หมายถึง การกระตุ้น หรือ ชักจูงจากภายนอก เช่น การสั่งสอน หรือ การให้ข้อมูลข่าวสารจากผู้อื่น ทั้งนี้ ปรโตโฆษะที่ดีนั้น จะได้มาจากการมีกัลยาณมิตรที่ดี ปรโตโฆษะจึงเป็นปัจจัยภายนอก

2. โยนิโสมนสิการ หมายถึง การใช้ความคิดถูกวิธี คือ การกระทำในใจโดยแยบคาย มองสิ่งทั้งหลายด้วยความคิดพิจารณาสืบค้นถึงต้นเค้าหรือเหตุ แล้วแยกแยะออกพิเคราะห์ดูด้วยปัญญา ให้เห็นสิ่งนั้น ๆ ตามสภาวะและตามความสัมพันธ์แห่งเหตุปัจจัย โยนิโสมนสิการจึงเป็นปัจจัยภายใน

นอกจากนี้ มนุษย์สามารถที่จะก้าวเข้าสู่ความเข้าถึงความจริงของสรรพสิ่งได้ด้วย การฝึกฝนอบรม หรือ การปฏิบัติทางจิต กล่าวคือ การภาวนา สมถกรรมฐาน และ วิปัสสนา ซึ่งเป็นระดับขั้นความรู้ที่สูงขึ้นไปจากระดับโยนิโสมนสิการ (โกศล ช่อผกา, ๒๕๔๒ : ๘๘)

ตัวดึงวิถี (attractor) ในกระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์
ตัวดึงวิถี (attractor) ในระบบโดยทั่วไป รวมทั้งระบบแห่งกระบวนทัศน์ จะแบ่งออกได้เป็น 4 ประเภท ดังนี้

1. ตัวดึงวิถีแบบ จุด (Point Attractor) เป็น ตัวดึงวิถี ที่ดึงดูดวิถีโคจร (trajectory) ในช่วงพื้นที่ (phase space) ของระบบ สู่ จุด ๆ หนึ่ง ในลักษณะของการแกว่งของลูกตุ้ม ที่จะแกว่งไปมาผ่านจุดศูนย์กลางจุดหนึ่งอย่างสม่ำเสมอ และจะหยุดลง ณ จุด ๆ นั้นในที่สุด ภายใต้อิทธิพลของตัวดึงวิถีแบบจุดนี้ ระบบจะมีเสถียรภาพและคาดเดาได้สูง

2. ตัวดึงวิถี แบบ วงจร (Periodic/Limit Cyclic Attractor) เป็น ตัวดึงวิถี ที่ดึงดูดวิถีโคจร (trajectory) ในช่วงพื้นที่ (phase space) ของระบบ ระหว่าง จุด 2 จุด ในลักษณะที่เป็นวงกลม เป็นวงจรที่ต่อเนื่องเป็นพลวัต ภายใต้อิทธิพลของตัวดึงวิถีแบบวงจรนี้ ระบบจะยังคงมีเสถียรภาพและคาดเดาได้สูงอยู่เช่นกัน รวมทั้ง สามารถต้านการเปลี่ยนแปลงของระบบได้ โดยหากมีการรบกวนใด ๆ เกิดขึ้นต่อระบบ ระบบจะยังสามารถกลับคืนสู่วิถีโคจรที่เป็นวงจรที่มีเสถียรภาพเช่นเดิมต่อไปได้

3. ตัวดึงวิถี แบบ วงห่วง (Torus Attractor) เป็นตัวดึงวิถี ที่ดึงดูดวิถีโคจร (trajectory) ในช่วงพื้นที่ (phase space) ของระบบ ระหว่าง วงจร 2 วงจร ในลักษณะเป็นวงห่วง เหมือนห่วงยาง หรือ รูปโดนัท ภายใต้อิทธิพลของตัวดึงวิถี แบบ วงห่วง นี้ ระบบจะยังคงมีเสถียรภาพ อย่างไรก็ตาม วิถีโคจรของระบบจะมีอิสระมากยิ่งขึ้น มีทิศทางที่เป็นไปได้หลายทิศทาง และคาดเดาได้เพียงกว้าง ๆ ในขอบเขตหนึ่ง และหากมีการรบกวนใด ๆ เกิดขึ้นต่อระบบจนทำให้ระบบไร้เสถียรภาพ ตัวดึงวิถีแบบวงห่วง ก็อาจจะระเบิดแตกตัวออกไปในทิศทางที่คาดเดาไม่ได้ กลายเป็นตัวดึงวิถีแบบไร้ระเบียบ หรือ แบบแปลก (Chaotic / Strange Attractor) ต่อไป

4. ตัวดึงวิถีแบบ ไร้ระเบียบ หรือ แบบแปลก (Chaotic/Strange Attractor) เป็นตัวดึงวิถีที่ดึงดูดวิถีโคจร (trajectory) ในช่วงพื้นที่ (phase space) ของระบบ ในลักษณะของโครงสร้างแบบเสี้ยวส่วน (fractal) ที่แม้จะมีขอบเขตหนึ่งที่จำกัด แต่ก็มีแบบแผน (pattern) ที่เปลี่ยนแปลงได้หลากหลายเป็นพลวัต (dynamic) ซึ่งอาจจะมีลักษณะที่คล้ายคลึงกับแบบแผนเดิม (self-similar) เกิดขึ้นในลักษณะซ้ำ ๆ (iteration) แต่จะไม่ซ้ำรอยเดิมอย่างคาดเดาไม่ได้ (unpredictable) อยู่ตลอดเวลา ภายในขอบเขตดังกล่าวนั้น

ตัวดึงวิถี (attractor) ในกระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ สามารถสังเคราะห์เป็นแบบแผน (pattern) ได้ ซึ่งจะอธิบาย ตัวดึงวิถี (attractor) ในกระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ได้ว่า

ระบบแห่งกระบวนทัศน์ ในฐานะที่เป็นระบบเปิดในธรรมชาตินั้น จะมีความไร้ระเบียบ (chaos) เป็นพื้นฐาน ในขณะเดียวกัน ก็มีแนวโน้มที่จะจัดตั้งระบบของตนเองขึ้นตลอดเวลา ในลักษณะของการจัดองค์กรตนเอง (self-organizing system)

ในกระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ จะมีกระบวนการโต้ตอบที่ส่งผลสะเทือนต่อการเปลี่ยนแปลง กล่าวคือ วงจรการโต้ตอบเชิงบวก (เชิงเสริมตนเอง / เชิงขยาย) (positive (self-reinforcing / amplified) feedback loop) ซึ่งจะเร่งเสริมทวีความซับซ้อนของความไร้ระเบียบให้แก่ระบบแห่งกระบวนทัศน์เพิ่มมากขึ้นเรื่อย ๆ ในลักษณะยกกำลัง (exponential)

ส่วนการโต้ตอบอีกรูปแบบหนึ่ง ได้แก่ วงจรการโต้ตอบเชิงลบ (เชิงรักษาระบบตนเอง / เชิงสมดุล) (negative (self-regulating / balance) feedback loop) ซึ่งจะต้านการเปลี่ยนแปลงของระบบแห่งกระบวนทัศน์เดิมโดยการพยายามรักษาสมดุลไว้

วงจรการโต้ตอบเชิงบวกนั้น มีลักษณะอ่อนไหวต่อเงื่อนไขเบื้องต้น (sensitivity to initial conditions) และดังนั้น ปัจจัยเงื่อนไขเล็ก ๆ ล้วนมีผลสะเทือนเร่งให้กระบวนทัศน์หนึ่ง ๆ ก้าวเข้าสู่สภาวะที่ซับซ้อนยิ่งขึ้นเรื่อย ๆ จนไม่สามารถรักษาสมดุลตนเองไว้ได้ และก้าวเข้าสู่สภาวะไร้ระเบียบทั้งระบบ เป็นสภาวะที่ระบบห่างไกลจากความสมดุล (far-from-equilibrim)

ในวิถีโคจร (trajectory) ในช่วงพื้นที่ (phase space) ของระบบแห่งกระบวนทัศน์ดังกล่าว ในระยะแรก จะยังคงมีเสถียรภาพสูงและคาดเดาได้ ในขอบเขตของตัวดึงวิถี ลักษณะที่มีเสถียรภาพและคาดเดาได้ คือ ตัวดึงวิถีแบบจุด แบบวงจร และ แบบ วงห่วง ซึ่งเป็นระยะลักษณะที่วงจรการโต้ตอบเชิงลบ จะยังสามารถรักษาสมดุลของระบบแห่งกระบวนทัศน์เดิมได้ในระดับหนึ่งที่มีเสถียรภาพ

อย่างไรก็ตาม ระบบแห่งกระบวนทัศน์ดังกล่าว ในฐานะที่เป็นระบบเปิดในธรรมชาติ จะมีการปฏิสัมพันธ์กับบริบทที่แวดล้อมอย่างเป็นพลวัต ในลักษณะของวงจรการโต้ตอบเชิงบวก ที่มีลักษณะที่อ่อนไหวต่อเงื่อนไขเบื้องต้น ส่งผลสะเทือนให้ระบบแห่งกระบวนทัศน์ ก้าวเข้าสู่สภาวะที่ซับซ้อนทั้งระบบ จนถึงขั้นไร้ระเบียบในที่สุด

ณ ช่วงปลายขอบแห่งสภาวะไร้ระเบียบ (the edge of chaos) ของระบบแห่งกระบวนทัศน์เดิมดังกล่าว เป็นจุดทางแพร่ง (bifurcation) ที่จะมีทางเลือกให้เลือกหลายสาย กระบวนการของระบบแห่งกระบวนทัศน์ จะพัฒนาไปตามทางสายใด จะขึ้นอยู่กับความบังเอิญ (chance) ในขณะนั้น ที่จะส่งผลกระทบได้จังหวะพอดี จนเกิดการหักเหไปทางใดทางหนึ่ง โดยจะมี ตัวดึงวิถี (attractors) หลายตัว ซึ่งเป็นตัวที่ดึงดูดให้วิถีเส้นทางหรือทิศทางของการเปลี่ยนแปลง เข้ามาหาตนได้เหมือนการดูดของแม่เหล็ก

ตัวดึงวิถี (attractors) ดังกล่าว ณ จุดทางแพร่งนี้ มีลักษณะเป็นตัวดึงวิถี แบบไร้ระเบียบ หรือ แบบแปลก (chaotic/strange attractor) กล่าวคือ แม้จะมีขอบเขตหนึ่งที่จำกัด แต่ก็มีแบบแผน (pattern) ที่เปลี่ยนแปลงได้หลากหลายเป็นพลวัต (dynamic) ซึ่งอาจจะมีลักษณะที่คล้ายคลึงกับแบบแผนเดิม (self-similar) เกิดขึ้นในลักษณะซ้ำ ๆ (iteration) แต่ก็จะไม่ซ้ำรอยเดิม อย่างคาดเดากำหนดไม่ได้ (unpredictable) อยู่ตลอดเวลา ภายในขอบเขตดังกล่าวนั้น

ทั้งนี้ ในช่วงเวลาที่สภาวะไร้ระเบียบของระบบแห่งกระบวนทัศน์เดิมขยายตัวสูงสุด จน
ระบบทั้งระบบไร้เสถียรภาพนั้น ตัวดึงวิถีแบบไร้ระเบียบหรือแบบแปลก (Chaotic/Strange Attractor) ที่มีพลังมากที่สุด จะสามารถดึงดูดให้ระบบแห่งกระบวนทัศน์ เปลี่ยนแปลงไปในทิศทางของตนได้ ก่อให้เกิดการโผล่ปรากฏ (emergence) ของระบบแห่งกระบวนทัศน์ใหม่ขึ้น

ณ จุดทางแพร่งนี้ จึงมีความสำคัญมาก เพราะจะเป็นจุดที่เราสามารถเข้าไปชี้ขาดควบคุมทางเลือกของการเปลี่ยนแปลงของระบบได้ ด้วยการแสวงหาตัวดึงวิถี (attractors) ที่จะสามารถเปลี่ยนแปลงทิศทางของระบบแห่งกระบวนทัศน์เดิม ให้เป็นไปในทิศทางแห่งกระบวนทัศน์ใหม่ที่ต้องการได้เร็วยิ่งขึ้น

บทสรุป
การศึกษาดังกล่าว เป็นการสรุปสังเคราะห์จากการศึกษามโนทัศน์ต่าง ๆ และแนวคิดทฤษฎีหลายแนวคิดทฤษฎี เพื่อสังเคราะห์นิยามความหมายและแบบแผนของโครงสร้าง และ กระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ การสรุปสังเคราะห์ดังกล่าว เป็นแนวทางหนึ่งในการอธิบายเพื่อทำความเข้าใจ "กระบวนทัศน์ (paradigm)"

คูห์น กล่าวถึง กระบวนทัศน์ที่แตกต่างกัน 2 กระบวนทัศน์ ว่า เปรียบเสมือน การที่คน 2 คน มอง รูปเดียวกัน แต่คนหนึ่ง มองเห็นเป็น เป็ด ขณะที่ อีกคนหนึ่ง มองเห็นเป็นรูปกระต่าย ดังภาพวาดต่อไปนี้ ที่วาดตามแนวคิดเรื่องการรับรู้ภาพ "duck-rabbit" ของ ลุดวิก วิทเกนสไตน์ (Ludwig Wittgenstein)

การมองเห็นโลกและจักรวาล ด้วยกระบวนทัศน์ที่เปลี่ยนแปลงไป เป็นการมองสิ่งเดียวกัน ในมุมมองใหม่ ซึ่งจะส่งผลต่อวิถีปฏิบัติ ให้เปลี่ยนแปลงไปด้วยทั้งกระบวน การที่เราจะยังคงเลือกกระบวนทัศน์ของ "กระต่าย" ทั้งที่ รอบตัวเราและหนทางเบื้องหน้านั้นเต็มไปด้วยน้ำ จะไม่ทำให้เราแก้ไขปัญหาหรือเดินทางไปข้างหน้าต่อไปได้ บางทีการเปลี่ยนมุมมองไปเป็น "เป็ด" จึงอาจจะเป็นสิ่งที่จำเป็น

เมื่อใด ที่กระบวนทัศน์เดิม ดูเหมือนว่า จะเป็นการนำพาเรา "เดินหน้าไปข้างหลัง" เราอาจจะต้องลอง "ถอยหลังไปข้างหน้า" หรือ ต้องลองเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ สู่ กระบวนทัศน์ใหม่ ที่จะนำพาเราไปได้ดีกว่าเดิม

การเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ของสังคมหนึ่ง เป็นสิ่งที่กระทำได้ไม่ยากนัก ดังที่ ประสาน ต่างใจ ได้กล่าวไว้ ว่า ขอเพียงทุกคน "เริ่มต้นที่ตนเอง" เท่านั้น สังคมโดยรวม ก็สามารถที่จะเปลี่ยนย้ายสู่กระบวนทัศน์ใหม่ได้ทั้งหมด และจะสามารถแก้ไขวิกฤติปัญหาต่าง ๆ ที่เราต้องเผชิญกันอยู่ เนื่องจากกระบวนทัศน์เดิม ให้คลี่คลายเปลี่ยนแปลงไปในทิศทางที่ดีขึ้นได้ในที่สุด

ปัจฉิมบท
ผู้เขียนขอขอบพระคุณ ศ. นพ. ประสาน ต่างใจ (คุณพ่อ) สำหรับความรู้จากการฝึกงานด้านกระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ ในช่วงที่ศึกษาระดับดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาประชากรศึกษา คณะสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล ใน ปี พ.ศ. 2545 มโนทัศน์หลายประการ เป็นฐานในการศึกษาในบทความนี้

ขอขอบพระคุณ รศ. ดร. เนาวรัตน์ พลายน้อย และ อ. ดร. สรยุทธ รัตนพจนารถ อาจารย์ที่ปรึกษาวิทยานิพนธ์ ที่ให้คำแนะนำในการพัฒนามโนทัศน์เกี่ยวกับ กระบวนทัศน์และกระบวนการเปลี่ยนย้ายกระบวนทัศน์ (วิทยานิพนธ์ อยู่ในระหว่างดำเนินการ ในสาขาวิชาประชากรศึกษา (Population Education) มหาวิทยาลัยมหิดล)

บรรณานุกรมภาษาไทย
โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์ (บรรณาธิการ). (๒๕๔๕). มิติสุขภาพ : กระบวนทัศน์ใหม่เพื่อสร้างสังคม
แห่งสุขภาวะ. กรุงเทพมหานคร : สถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข.

โกศล ช่อผกา. (๒๕๔๒). พุทธกระบวนทัศน์เชิงนิเวศวิทยาแนวลึก. วิทยานิพนธ์ปริญญา
อักษรศาสตร์มหาบัณฑิต, สาขาวิชาศาสนาเปรียบเทียบ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัย
มหิดล.

ชัยวัฒน์ ถิระพันธ์. (๒๕๓๗). ทฤษฎีไร้ระเบียบ : ทางแพร่งของสังคมสยาม. กรุงเทพมหานคร :
คบไฟ.

ประเวศ วะสี. (๒๕๔๕). วิถีมนุษย์ในศตวรรษที่ ๒๑ สู่ภพภูมิใหม่แห่งการพัฒนา. กรุงเทพมหานคร : มูลนิธิสดศรี-สฤษดิ์วงศ์.

ประสาน ต่างใจ. ๑๗ มิถุนายน-๒๘ พฤศจิกายน ๒๕๔๕. สัมภาษณ์.

________. (๒๕๔๑). จิตกับจักรวาล. กรุงเทพมหานคร : คบไฟ.

________. (๒๕๓๘). จิตวิทยา : จิตวิญญาณ. กรุงเทพมหานคร : คบไฟ.

________. (๒๕๓๗). ชีวิตหลังตาย : วิเคราะห์อย่างเป็นวิทยาศาสตร์. กรุงเทพมหานคร :
กรีนพีซ.

________. (๒๕๓๘). ธรรมวิทยาศาสตร์ : เรื่องของมนุษย์ โลก และ จักรวาล. กรุงเทพมหานคร :
มูลนิธิภูมิปัญญา.

________. (๒๕๔๕). บุพนิมิต กระบวนทัศน์ใหม่. กรุงเทพมหานคร : วิถีทรรศน์.

________. (๒๕๓๘). มนุษย์ กับ ความคิด เพื่อเข้าถึงความรู้ ความจริงของชีวิต โลก และ จักรวาล.
กรุงเทพมหานคร : มูลนิธิภูมิปัญญา.

________. (๒๕๔๕). โลกหลัง 2012 : สู่มิติที่ห้า. กรุงเทพมหานคร : สถาบันวิถีทรรศน์.

________. (๒๕๔๒). ศตวรรษใหม่ : โลกไม่ต้องการมนุษย์อีกแล้ว !. กรุงเทพมหานคร : สถาบัน
วิถีทรรศน์.

_______. (๒๕๓๙). เอกภาพของชีวิตกับจักรวาล. กรุงเทพมหานคร : กรีนพีซ.

พระธรรมปิฏก. (๒๕๓๘). พุทธวิธีแก้ปัญหาเพื่อศตวรรษที่ 21. กรุงเทพมหานคร : ชมรม
พุทธศาสน์ กฟผ.

ฟริตจ๊อฟ คาปร้า. (๒๕๒๙). จุดเปลี่ยนแห่งศตวรรษ. (พระประชา ปสนฺธมฺโม และคณะ, ผู้แปล).
กรุงเทพมหานคร : มูลนิธิโกมลคีมทอง.

ยุค ศรีอาริยะ. (๒๕๓๙). Global Vision สู่กระแสกระบวนทัศน์ใหม่. กรุงเทพมหานคร :
ไอโอนิค อินเตอร์เทรด รีซอสเซส.

________. (๒๕๔๔). ทฤษฎีและความรู้ในยุคโลกาภิวัตน์. กรุงเทพมหานคร : วิถีทรรศน์.

________. (๒๕๔๕). ภูมิปัญญาบูรณาการ. (พิมพ์ครั้งที่ ๒). กรุงเทพมหานคร : วิถีทรรศน์.

วีระ สมบูรณ์. (๒๕๔๕). อริยวินัยสำหรับคริสต์ศตวรรษที่ ๒๑. กรุงเทพมหานคร : โกมลคีมทอง.

สรยุทธ รัตนพจนารถ. (๒๕๔๗). รักกันอย่างไร...ให้เป็นจิตวิวัฒน์ ? [Online].
Available : http://www.matichon.co.th/matichon [2004, May 8].

อรศรี งามวิทยาพงศ์. (๒๕๔๔). วิพากษ์ ฟริตจอฟ คาปร้า [Online].
Available : http://www.geocities.com/midnightuniv.html [๒๕๔๖, เมษายน ๒๔].

________. (๒๕๔๕). กระบวนทัศน์การพัฒนาของรัฐ : จากผู้ใหญ่ลีถึงหลุยส์ วิตตอง
[Online]. Available : http://www.geocities.com/midnightuniv.html [๒๕๔๖, เมษายน ๒๔].

________. (๒๕๔๖). กระบวนทัศน์และการจัดการความยากจนในชนบทของรัฐในช่วงแผน
พัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ฉบับที่ 1-8 : พ.ศ. 2504-2544. วิทยานิพนธ์ปริญญา
สังคมสงเคราะห์ศาสตร์ดุษฎีบัณฑิต, สาขาวิชาการบริหารสังคม บัณฑิตวิทยาลัย
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.

________. (No date). กรอบความคิดว่าด้วยกระบวนทัศน์สุขภาพ [Online].
Available : http://www.geocities.com/midnightuniv.html [๒๕๔๖, เมษายน ๒๔].

บรรณานุกรมภาษาอังกฤษ
Bohm, D. (1980). Wholeness and the Implicate Order. London : Routledge & Kegan Paul.

Capra, F. (1975). The Tao of Physics. London : Wildwood House.

________. (1982). The Turning Point. New York : Simon and Schuster.

________. (1986). The Concept of Paradigm and Paradigm Shift. Re-Vision, Vol.9 Number 1, 3.

________. (1988). Uncommon Wisdom. London : Fontana Paperbacks.

________. (1996). Web of Life. New York : Anchor Books.

Cislo, A. (1999). Chaos, Category Construction and Obscenity : Non-Linear Dynamics [Online].
Available : http://www.criticisism.org/redfeather/chaos/025cislo.html [2004, June 25].

Guba, E.G. (1990). Paradigm Dialog. London : Sage.

Kuhn, T.S. (1970). The Structure of Scientific Revolutions. (Second Edition). Chicago :
The University of Chicago Press.

Lovelock, J.E. (1987). Gaia : A New Look at Life on Earth. (Second Edition). Oxford :
Oxford University Press.

Lynch, A. (1996). Thought Contagion. New York : Basic Books.

Ray, P.H. & Anderson, S.R. (2000). The Cultural Creatives : How 50 Million People Are
Changing the World. New York : Harmony Books.

 

 

สารบัญข้อมูล : ส่งมาจากองค์กรต่างๆ

ไปหน้าแรกของมหาวิทยาลัยเที่ยงคืน I สมัครสมาชิก I สารบัญเนื้อหา 1I สารบัญเนื้อหา 2 I ประวัติ ม.เที่ยงคืน

webboard(1) I webboard(2)

e-mail : midnightuniv(at)yahoo.com

หากประสบปัญหาการส่ง e-mail ถึงมหาวิทยาลัยเที่ยงคืนจากเดิม
midnightuniv(at)yahoo.com

ให้ส่งไปที่ใหม่คือ
midnight2545(at)yahoo.com
มหาวิทยาลัยเที่ยงคืนจะได้รับจดหมายเหมือนเดิม

 

มหาวิทยาลัยเที่ยงคืนกำลังจัดทำบทความที่เผยแพร่บนเว็ปไซคทั้งหมด กว่า 440 เรื่อง หนากว่า 5000 หน้า
ในรูปของ CD-ROM เพื่อบริการให้กับสมาชิกและผู้สนใจทุกท่านในราคา 120 บาท(รวมค่าส่ง)
เพื่อสะดวกสำหรับสมาชิกในการค้นคว้า
สนใจสั่งซื้อได้ที่ midnightuniv(at)yahoo.com หรือ
midnight2545(at)yahoo.com

 

สมเกียรติ ตั้งนโม และคณาจารย์มหาวิทยาลัยเที่ยงคืน
(บรรณาธิการเว็ปไซค์ มหาวิทยาลัยเที่ยงคืน)
หากสมาชิก ผู้สนใจ และองค์กรใด ประสงค์จะสนับสนุนการเผยแพร่ความรู้เพื่อเป็นวิทยาทานแก่ชุมชน
และสังคมไทยสามารถให้การสนับสนุนได้ที่บัญชีเงินฝากออมทรัพย์ ในนาม สมเกียรติ ตั้งนโม
หมายเลขบัญชี xxx-x-xxxxx-x ธนาคารกรุงไทยฯ สำนักงานถนนสุเทพ อ.เมือง จ.เชียงใหม่
หรือติดต่อมาที่ midnightuniv(at)yahoo.com หรือ midnight2545(at)yahoo.com

---