ประวัตศาสตร์การเมืองในระบอบประชาธิปไตย
สถาบันพระมหากษัตริย์ภายใต้รัฐธรรมนูญ พ.ศ.๒๔๗๕ (ตอนที่ ๒)
กำพล จำปาพันธ์
นักวิชาการอิสระ สาขาประวัติศาสตร์

บทความที่ปรากฏบนหน้าเว็บเพจนี้ได้รับมาผู้เขียน
จากต้นฉบับเดิมชื่อ
ประสบการณ์ทางประวัติศาสตร์จากการร่างรัฐธรรมนูญ พ.ศ. ๒๔๗๕
เกี่ยวเนื่องกับสถาบันพระมหากษัตริย์ภายใต้รัฐธรรมนูญ
ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง และรัฐธรรมนูญ พ.ศ.๒๔๗๕
มหาวิทยาลัยเที่ยงคืนขอขอบคุณผู้เขียนสำหรับข้อมูลนี้
midnightuniv(at)yahoo.com

(บทความเพื่อประโยชน์ทางการศึกษา)
มหาวิทยาลัยเที่ยงคืน ลำดับที่ 914
เผยแพร่บนเว็บไซต์นี้ครั้งแรกเมื่อวันที่ ๗ พฤษภาคม ๒๕๔๙
(บทความทั้งหมดยาวประมาณ 15.5 หน้ากระดาษ A4)

สถาบันพระมหากษัตริย์ภายใต้รัฐธรรมนูญ พ.ศ.๒๔๗๕ (ตอนที่ ๒)
(ประสบการณ์ทางประวัติศาสตร์จากการร่างรัฐธรรมนูญ พ.ศ. ๒๔๗๕)
กำพล จำปาพันธ์ : นักวิชาการอิสระ สาขาประวัติศาสตร์

สถานภาพเจ้า, บรรดาศักดิ์ และ "การเมือง"
เนื่องจากเป็นกลุ่มที่ใกล้ชิดกษัตริย์โดยสายโลหิต โดยเฉพาะอย่างยิ่งที่บทบาทเจ้าได้รับการฟื้นฟูในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ ให้สามารถเข้าสู่ตำแหน่งสำคัญๆ เมื่อเทียบกับขุนนางสามัญชนที่มีการศึกษาจากทั้งในกรุงเทพฯ หัวเมือง และต่างประเทศ "เจ้า" นับว่ามีสิทธิอำนาจมากกว่าพวกเขา สถานการณ์จึงเป็นไปในแง่ลบต่อเจ้า เพราะเจ้าเป็นตัวแทนของความเหลื่อมล้ำต่ำสูงที่เห็นได้ชัดขณะนั้น

ท่ามกลางการแข่งขันกันในระบบราชการระหว่างเจ้ากับสามัญชนที่มีการศึกษา เทียบกับขุนนางข้าราชการ เจ้าเป็นฝ่ายกษัตริย์ชัดเจน ขณะที่ขุนนางยังนับว่าเหลื่อมล้ำกันระหว่างราษฎรสามัญ กับข้าราชบริพารขององค์พระมหากษัตริย์ ฉะนั้นในบางครั้งเมื่อสถานการณ์เอื้ออำนวยขุนนางก็มักจะหันเหความจงรักภักดีออกจากกษัตริย์เสมอ

"เจ้า" เป็นฐานทางอำนาจที่สำคัญของกษัตริย์ เมื่อเกิดการแบ่งแยกอำนาจ ตลอดจนการประดิษฐ์ไว้ในฐานะที่ควรเคารพสักการะ ชั้นต้นจึงเป็นการทำให้เจ้ากับกษัตริย์ต้องถูกแยกห่างจากกันด้วย เพราะเดิมยังไม่มีมาตรการคิดที่จะให้เจ้าอยู่เหนือการเมืองเช่นเดียวกับกษัตริย์ ภายหลังเมื่อยึดถือกันเป็นประเพณีใหม่ว่า จะให้เจ้าอยู่เหนือการเมืองด้วย เจ้ากับกษัตริย์จึงกลับแนบแน่นกันอีกครั้ง โดยยกระดับกลายเป็นสถาบันใหม่ที่ค้ำจุนกันและกัน

ในประเด็นของอำนาจ เมื่อคราวพิจารณาร่างรัฐธรรมนูญปรากฏการนิยามอำนาจใหม่ สมาชิกสภาปรารภไม่เห็นด้วยกับคำเรียก เช่น "พระราชอำนาจ" ให้ใช้ "อำนาจ" เพราะ "ตามร่างที่เขียนไว้นั้นมีว่า ในมาตรา ๖ - ๗ - ๘ ว่าทรงใช้พระราชอำนาจนิติบัญญัติ พระราชอำนาจบริหาร พระราชอำนาจตุลาการ ขอตัดคำว่า "พระราช" ออก เพราะอำนาจนี้มิใช่อำนาจของพระองค์เอง เป็นอำนาจที่มีมาจากประชาชนชาวสยาม" (30) และถือว่า "อำนาจนี้คือ อำนาจแผ่นดิน ไม่ใช่ส่วนออกจากพระองค์ท่าน... ฉะนั้นอำนาจโดยตรงของพระองค์ท่านจึงเป็นพระราชอำนาจ แต่อำนวยการใช้นี้เป็นอำนาจกลาง คือ อำนาจแผ่นดิน นี่เป็น fact" (31)

ไม่แต่เฉพาะเท่านั้น เพราะการกำหนดให้เจ้าอยู่เหนือการเมือง ยังนำมาซึ่งการพิจารณาถกเถียงว่า "การเมือง" ในที่นั้นมีความหมายว่าอย่างไร มีขอบเขตที่แน่นอนหรือไม่ และควรจำกัดสิทธิเจ้าดังที่ปรากฏตามรัฐธรรมนูญหรือไม่ อย่างไร ตามที่อภิปรายกันในการประชุมสภานั้นปรากฏว่า "พระยาอุดมพงศ์เพ็ญสวัสดิ์กล่าวว่า ด้วยความเห็นในใจของข้าพเจ้าว่า เราก็เป็นคนไทยทำไมจะตัดสิทธิเจ้าซึ่งเป็นคนไทยด้วยกัน ดูไม่เหมาะ และหมวดที่ ๒ มาตรา ๑๒ ยังบัญญัติว่าบุคคลย่อมเสมอกัน ฉะนั้นทำไมจึ่งตัดสิทธิเจ้าเสีย เรากล้าหาญทำมาจนสำเร็จ ทำไมจึ่งกล่าวเช่นนี้ จะทำให้บุคคลแยกออกไปคนละทาง ๒ ทาง" (32)

เช่นเดียวกับกรณีพระมหากษัตริย์ เพราะ "การเมือง" ที่คณะกรรมการราษฎรไม่ต้องการให้พระองค์ยุ่งเกี่ยวด้วยอีกต่อไปนั้นคือ การเมืองในสภา ครม. และการเลือกตั้ง เป็นการเมืองที่จำกัดกรอบอยู่ที่ศูนย์กลางของอำนาจรัฐใหม่ ไม่ได้สืบสาวลงลึกสู่แง่มุมของความสัมพันธ์ทางอำนาจ ซึ่งเป็นประเด็นครอบคลุมกว่ามาก

และแน่นอนที่ว่าพระราชหัตถเลขาเรื่อง เจ้านายเหนือการเมือง ที่พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ ทรงประทานความเห็นแก่สภานั้นมีอิทธิพลต่อการพิจารณาของสภา ประธานกรรมการนำกล่าวในที่ประชุม ถ้าว่าตามหลักการแล้วออกจะเป็นเรื่องที่ขัดต่อบทบาทพระมหากษัตริย์ในระบอบประชาธิปไตยรัฐธรรมนูญ เพราะถือว่าพระองค์จะแทรกแซงการประชุมพิจารณาของสภาไม่ได้ แต่นั่นก็สะท้อนถึงระบอบภูมิปัญญาร่วมสมัย

เพราะสภาขณะนั้นฝ่ายพระยามโนปกรณ์นิติธาดายังคงมีอิทธิพล แม้ว่าคณะกรรมการราษฎรจะมีอำนาจเหนือฝ่ายกษัตริย์ก็ตาม แต่ใช่ว่าคณะกรรมการราษฎรจะสามารถกระทำสิ่งต่างๆ ได้โดยปราศจากความเห็นจากฝ่ายพระยามโนปกรณ์ฯ รวมทั้งพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ ด้วย

ดังที่ จิตตะเสน ปัญจะ สมาชิกคณะราษฎรได้บันทึกว่าพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ ทรงมีแผนการณ์ที่จะปราบปรามคณะราษฎรถึงขั้นจะประหารชีวิตคณะราษฎรเสียที่ท้องสนามหลวง หากฝ่ายพระองค์เจ้าบวรเดชและคณะกู้บ้านกู้เมืองเป็นฝ่ายชนะในสงครามกลางเมืองปี พ.ศ. ๒๔๗๖ (33) ถ้าหากเป็นจริงตามบันทึกของจิตตะเสน นั่นเท่ากับว่าพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ ทรงหมายจะใช้การเมืองนอกสภามาทำลายอำนาจของคณะราษฎร และการเปลี่ยนแปลงการปกครองที่พระองค์ไม่ใช่ผู้ควบคุมบงการ

สำหรับกระทู้ของพระยาอุดมพงศ์เพ็ญสวัสดิ์ ที่ตั้งต่อสภาว่าการตัดสิทธิเจ้านั้นมีความชอบธรรมเพียงใด หรือหากจะกล่าวตามสำนวนพระยาอุดมพงศ์ฯ ก็กล่าวได้ว่า "เราก็เป็นคนไทยจะตัดสิทธิเจ้า ซึ่งเป็นคนไทยด้วยกัน ดูไม่เหมาะ" (34) ในเมื่อเจ้าก็เป็นคนไทยและที่กำหนดสิทธิทางการเมืองแก่คนไทย ก็เพื่อป้องกันไม่ให้ชาวต่างชาติเข้ามามีสิทธิมีเสียงในการเมืองของสยาม ซึ่งเป็นวิธีการเดียวกับที่ทำกันในต่างประเทศ (35) ที่จริงพระยาอุดมพงศ์ฯ ก็รู้ดีว่า "ที่พูดนี้ก็คงแพ้ แต่เห็นเป็นข้อสำคัญสำหรับบ้านเมือง" (36)

ที่ประชุมจึงมีการอภิปรายตอบโต้พระยาอุดมพงศ์ฯ โดยเฉพาะสมาชิกสภาที่เป็นคณะราษฎร เช่น นายสงวน ตุลารักษ์, นายดิเรก ชัยนาม, นายซิม วีระไวทยะ และหลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ นอกนั้นกล่าวได้ว่าเป็นฝ่ายที่พยายามประนีประนอมกับความเห็นของทั้งสองฝ่าย ยินยอมให้เจ้าเข้ามามีส่วนในการเมืองได้ แต่ต้องมีเงื่อนไขคือ ต้องสละฐานันดรศักดิ์เสียก่อน ส่วนที่เหลือก็ถือว่ายังคงอยู่เหนือการเมืองต่อไป เช่นที่ นายมังกร สามเสน กล่าวว่า :

แม้เป็นความเห็นที่มีน้ำหนักน่ารับฟัง แต่ก็ถูกปฏิเสธทั้งจากฝ่ายนิยมเจ้า เช่น พระยามโนปกรณ์ฯ และคณะราษฎร มีข้อน่าสังเกตว่าพระราชหัตเลขาเรื่องเจ้านายเหนือการเมืองของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ ค่อนข้างจะมีอิทธิพลจนทำให้ต่างฝ่ายต่างก็อ้างอิงเนื้อหาตัวบทมาสนับสนุนจุดยืนของฝ่ายตน ตัวอย่างก็เช่น

"นายสงวน ตุลารักษ์ กล่าวว่า สำหรับเรื่องเจ้านั้นท่านควรระลึกถึงนักการเมืองขณะเวลาไปทำ Election Campaign ด้วย เมื่อต่างฝ่ายต่างพูดอภิปรายกันเพื่อประสงค์เป็นผู้แทนย่อมมีการว่ากล่าวเสียดสีในที่ประชุม ถ้าเจ้าท่านเข้ามาด้วยจะเป็นภัยหรือไม่ จะทำให้เสื่อมเสียเกียรติยศของเจ้าหรือไม่ ส่วนการที่คิดว่าจะเป็นการกีดกันอย่างพระยาอุดมฯ แถลงว่าควรให้เข้ามา แต่อีกฝ่ายหนึ่งคิดว่า ถ้าให้เข้ามาแล้วจะเดือดร้อน จะเกิดเป็นการไม่เรียบร้อยต่อพระบรมวงศานุวงศ์" (38)

แม้มีนัยที่รุนแรงอยู่บ้าง แต่ก็ดำเนินไปโดยละมุนม่อม ไม่ก้าวร้าวต่อฝ่ายเจ้า หากถือการกำหนดให้เจ้าอยู่เหนือการเมืองนั้น เป็นการกระทำที่จะช่วยปกป้องเกียรติยศของเจ้าและพระมหากษัตริย์ ให้ดำรงอยู่แยกออกไปจากวิถีทางการเมือง อันจักเป็นการธำรงรักษาเชื้อพระวงศ์ตั้งแต่ชั้นหม่อมเจ้าให้คงอยู่คู่สถาบันพระมหากษัตริย์ สามารถดำรงสถานภาพอยู่ได้ท่ามกลางการเปลี่ยนแปลงที่กำลังดำเนินไปอย่างรวดเร็ว

ต่อกระทู้ถามของพระยาอุดมพงศ์ ฯ "ประธานอนุกรรมการร่างรัฐธรรมนูญ ตอบว่า ที่บัญญัติไว้นี้ (39) ไม่ใช่จะไม่เอาเจ้าเข้ามาและไม่ใช่กันด้วยความริศยาหรือเอาออกเสียเพราะไม่ใช่คนไทยนั้นหามิได้ ด้วยความตั้งใจที่จะให้เจ้าคงอยู่เป็นเจ้าอยู่ ตั้งใจให้พระเจ้าแผ่นดินคงเป็นพระเจ้าแผ่นดิน และลูกหลานเป็นพระบรมวงศานุวงศ์ ซึ่งเป็นความตั้งใจดีต่างหาก" (40)

ทีนี้ว่าปัญหาเรื่องนิยาม "การเมือง" นั้นเป็นที่เข้าใจกันว่ามีความคลุมเครือไม่น้อยว่าคำว่า "เหนือ" มีอีกสองคนเป็นอย่างน้อยที่เสนอให้พิจารณาเรื่องนี้ คือ นายมานิต วสุวัต และ เนตร พูนวิวัฒน์ ซึ่งเป็นกลุ่มผู้ก่อการ ร.ศ. ๑๓๐ นั่นเอง เนื่องจากเป็นกลุ่มที่คุ้นชินกับ "การเมือง" หรือ "โปลิติก" มาเป็นเวลานาน กรณี ร.ศ. ๑๓๐ ก็เป็นหตุการณ์ที่มีนัยถึง "โปลิติก" ทั้งมานิตและเนตรต่างก็ต้องการนัยที่แจ่มชัดผ่านการเสนอให้มีคำเชื่อม เช่นว่า :

ข้อเสนอของทั้งสอง (มานิตกับเนตร) ต่างถูกปฏิเสธจากคณะอนุกรรมการร่างรัฐธรรมนูญ โดยพระยาศรีวิสารวาจาเป็นตัวแทนผู้แถลง พระยาศรีวิสารวาจากลับไปเน้นย้ำถ้อยคำและประโยคอย่างเดิมที่อนุกรรมการร่วมกันร่างขึ้น ปรากฏตามเอกสารรายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ ๓๖/๒๔๗๕ วันศุกร์ที่ ๒๕ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๗๕ (ตอนบ่าย) เป็นข้อความยืดยาวดังนี้ :

ด้วยรากฐานทางภูมิปัญญาเช่นนี้เอง ที่มีผลทำให้เจ้ามีสถานภาพคล้ายคลึงสถาบันพระมหากษัตริย์ แม้ไม่ถึงกับเทียบเท่าสถาบันพระมหากษัตริย์ก็ตาม แต่กล่าวเช่นนั้นก็เนื่องจากว่าฐานะเป็นที่เคารพสักการะ อยู่เหนือการเมืองการบริหาร ภายใต้บทบัญญัติรับรองของรัฐธรรมนูญ เงื่อนไขนี้ผลักดันให้เจ้าได้มีโอกาสใกล้ชิดพระมหากษัตริย์มากขึ้น ที่จริงนั่นกล่าวได้เลยว่าผลกระทบของการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ทำให้เจ้ากลายเป็นข้าราชบริพารนอกระบบราชการไปโดยปริยาย เพราะพระมหากษัตริย์ในระบบรัฐประชาชาติจะขาดเจ้าไม่ได้ ไม่ใช่เพียงในแง่ของการสืบสายพระโลหิตหรือหลักประกันในการมีรัชทายาท แม้แต่การบังคับใช้กฎมนเทียรบาลก็ไม่ใช่!!

แน่นอนว่าหลังจากเปลี่ยนองค์อธิปัตย์จากกษัตริย์เป็นราษฎร ผูกพันทางอำนาจที่เกิดขึ้นใหม่นี้มีผลต่อสถาบันพระมหากษัตริย์ด้วย สถาบันดังกล่าวมีความจำเป็นต้องให้ความหมายตัวเองต่อราษฎร (ในนามชาติ) พันธกรณีนี้มีความยิ่งใหญ่เกินกว่าองค์พระมหากษัตริย์จะปฏิบัติได้เพียงลำพัง จำเป็นต้องมีทั้งฐานทางอำนาจ ปัญญาชน ตลอดจนรากฐานทางภูมิปัญญาที่พระองค์จะสามารถให้ความไว้วางพระราชหฤทัยได้ อย่างน้อยก็ในแง่หลักประกันที่จะมีกลุ่มคนที่มั่นคงในการถวายความจงรักภักดี ซึ่งไม่มีกลุ่มใดจะเหมาะสมลงตัวเท่ากับเจ้า

ขณะเดียวกันเงื่อนไขนี้ก็มีผลเป็นการฉุดดึงเจ้าเข้าไปเป็นส่วนหนึ่งของสถาบันพระมหากษัตริย์ ค้ำจุนและสืบต่อบทบาทความสำคัญของพระมหากษัตริย์ในระบอบประชาธิปไตยรัฐธรรมนูญ เจ้าจึงไม่เหลือคุณลักษณะที่เป็นตัวของตัวเอง ไม่มีบทบาทความสำคัญในฐานะที่เป็นเจ้าอย่างเอกเทศ ที่ปราศจากการเชื่อมต่อกับพระมหากษัตริย์ หลัง ๒๔๗๕ ความสัมพันธ์ระหว่างเจ้ากับกษัตริย์ จึงดูใกล้ชิดกันมากเสียยิ่งกว่ายุคไหนในประวัติศาสตร์ทางการเมือง.

สิทธิอำนาจของราษฎร กับความเป็นองค์อธิปัตย์ใหม่
การเลือกที่จะคงไว้ซึ่งสถาบันพระมหากษัตริย์ นอกจากจะเป็นเหตุผลส่วนหนึ่งสำหรับการปกครองระบอบประชาธิปไตยรัฐธรรมนูญแล้ว ยังมีนัยสำคัญอีกอย่างน้อย ๒ ประการที่ต่อเนื่องจากการกระทำทางประวัติศาสตร์ ได้แก่

ตรงข้ามการยอมรับความหลากหลายของพลเมือง แต่กดปราบไว้ด้วยอำนาจของศูนย์กลาง เป็นเงื่อนไขหนึ่งที่เปิดทางให้กับการกำเนิดของรูปแบบรัฐประชาชาติ แม้รัฐธรรมนูญจะบัญญัติเรียกเป็นราชอาณาจักร แต่โดยเนื้อในแล้วเป็นรัฐประชาชาติมากกว่า เพราะรัฐาธิปัตย์ไม่ใช่พระมหากษัตริย์อีกต่อไป ดังที่รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ ๓๔/๒๔๗๕ (วิสามัญ) วันพุธที่ ๑๖ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๗๕ ระบุเหตุผลของการบัญญัติเรื่องนี้ไว้ในรัฐธรรมนูญมาตรา ๑ ว่า :

ที่ว่าจะเป็น "รัฐ" [รัฐประชาติ] นั้นมีความหมายครอบคลุมเกินจะเป็นเพียงเรื่องของการจัดตั้ง "คณะรัฐมนตรี" เท่านั้น แม้ว่าในรัฐประชาชาติคณะรัฐบาลจะต้องเป็นกลุ่มคนที่มาจากสามัญชนก็ตาม แต่รัฐบาลหาใช่สิ่งเดียวกับรัฐไม่ หากรัฐบาลเป็นเพียงองค์ประกอบรูปธรรมประการหนึ่งในหลายๆ ประการของรัฐ ฉะนั้นการสิ้นสุดของรัฐบาลหนึ่งๆ ไม่จำเป็นต้องหมายถึงการสิ้นสุดของรัฐไปด้วย (45)

ในทำนองเดียวกัน ความไม่มั่นคงของรัฐบาลชุดหนึ่งจึงมิได้หมายถึงความไม่มั่นคงของรัฐเสมอไป แต่ความไม่มั่นคงของรัฐมีผลกระทบต่อเสถียรภาพความอยู่รอดของรัฐบาลเป็นแน่ ทั้งนี้การเปลี่ยนแปลงรูปรัฐบาล ตลอดจนการละเมิดต่อกฎกติกาของสังคมการเมือง เช่น การรัฐประหาร การยกเลิกรัฐธรรมนูญ การเปลี่ยนตัวผู้นำคนสำคัญๆ ฯลฯ ไม่ได้เป็นการเปลี่ยนแปลงรูปแบบรัฐด้วยเสมอไป

ความขัดแย้งภายในระหว่างชนชั้นนำก็เป็นเรื่องที่สามารถเกิดขึ้นได้ ภายใต้โครงสร้างการเมืองที่การเปลี่ยนแปลงการปกครองเคยก่อรูปหรือสร้างเอาไว้ และโดยเฉพาะอย่างยิ่ง ความขัดแย้งถึงขั้นคุมกำลังเข้าปะทะกันในรัฐประหารที่สำคัญๆ นั้น นัยหนึ่งกล่าวได้ว่า นั่นเป็นเพียงการขาดเอกภาพในหมูชนชั้นนำ อีกนัยคือกฎกติกาที่เป็นลายลักษณ์อักษรและมีเหตุผลในเชิงนิติธรรม ยังไม่หยั่งรากกลายเป็นจารีตหลักที่ประกันความมั่นคงของรัฐ (46)

เมื่อกล่าวถึง "รัฐ" เราหมายถึงสิ่งที่เป็นแหล่งรวมและที่มาของการใช้อำนาจที่รวมศูนย์ของชนชั้นนำ (ในนามของประชาชาติ) ฉะนั้นองค์กรนำ/สถาบันของสังคมการเมือง เช่น คณะรัฐมนตรี รัฐสภา รัฐวิสาหกิจ เป็นแต่เพียงองค์ประกอบหนึ่งซึ่งเป็นตัวแทนรูปธรรมของการใช้อำนาจของรัฐเท่านั้น ไม่ใช่รัฐโดยตัวมันเอง

กรณีสถาบันกษัตริย์ กล่าวได้ว่าการที่ทรงดำรงฐานะเหนือการเมือง ขณะเดียวกับที่ทรงมีดุลอำนาจกับสภาจนถึงคณะรัฐมนตรี การออกกฎหมาย ตลอดจนการกระทำทางการเมืองสำคัญๆ ยังต้องเป็นไปโดยมีพระปรมาภิไธยรับรองอย่างเป็นลายลักษณ์ก็จริง แต่นั่นไม่ได้หมายความว่าทรงมี "พระราชอำนาจ" เหนือสภา ตลอดจนคณะรัฐมนตรี ซึ่งเป็นองค์ตัวแทนการใช้อำนาจรัฐของประชาชน แม้บางครั้งพระมหากษัตริย์บางพระองค์อาจมีอิทธิพลครอบงำเหนือสภาและรัฐมนตรีได้จริง ก็ไม่ได้หมายความว่าทรงครอบงำเหนือรัฐ (ซึ่งไม่อาจแยกออกจาก "ชาติ" ได้โดยเด็ดขาด) แต่อาจกล่าวได้เพียงว่าทรงมีอำนาจเหนือกลไกลรัฐบางส่วนต่างหาก

แน่นอนว่าเป็นความจริงอยู่มากสำหรับกรณีที่บางสถานการณ์ ระบบราชการ องค์กรจัดตั้งของชนชั้นนำ ตลอดจนหน่วยติดอาวุธของรัฐบาล มีแนวโน้มที่จะกระทำการทางการเมืองโดยเป็นไปเพื่อ สนองตอบต่อแนวพระราชดำริขององค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว แต่นั่นกล่าวได้ว่าเป็นสถานการณ์ที่พิเศษเฉพาะ คือเป็นสถานการณ์ที่กลไกตัวแทนรูปธรรมของการใช้อำนาจรัฐของประชาชนเกิดการบกพร่อง ทั้งอ่อนด้อยเชิงวุฒิธรรมต่อประเด็นเรื่องสิทธิความเป็นประชาธิปไตยในหมู่ชนชั้นนำ ที่อ้างเป็นตัวแทนประชาชนเท่านั้น

เมื่อรัฐธรรมนูญมุ่งหมายที่จะให้สิทธิอำนาจแก่ราษฎร มาแต่ครั้งสมัยแห่งการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ระบบการเลือกตั้งที่เกิดขึ้นมาสนองตอบต่อการนี้ จึงให้สิทธิอำนาจครอบคลุมถึงสตรีด้วย จนกล่าวได้ว่าสังคมไทยเป็นสังคมที่ไม่มีปัญหาเรื่องการขาดสิทธิการเลือกตั้งของสตรี ก็เนื่องจากการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ตลอดจนถึงการร่างรัฐธรรมนูญฉบับแรกๆ ไม่ได้ละเลยสิทธิสตรีในเรื่องนี้ (47)

ทั้งนี้สิทธิสตรีในการเลือกตั้งกับสิทธิทางการเมืองเป็นคนละความหมายกัน สตรีมีสิทธิเลือกตั้งไม่ได้หมายความว่าสตรีจะมีสิทธิทางการเมืองเทียบเท่ากับชาย การเมืองเชิงโครงสร้างยังคงเป็นพื้นที่ของผู้ชายเป็นส่วนใหญ่ ฉะนั้นการที่ผู้หญิงบางคนได้รับเลือกตั้งเข้าสู่สภาก็ไม่ได้หมายความว่า เธอจะทำอะไรในฐานะที่เป็นหญิงได้โดยที่ผู้ชายจะทำไม่ได้ สิทธิของสตรีในเรื่องนี้จึงไม่ได้เป็นสิทธิของสตรีเอง หากแต่เป็นสิทธิร่วมกับผู้ชายในฐานะที่ต่างเป็นราษฎร ในแง่นี้เธอเหล่านั้นจึงไม่ได้มีสิทธิอำนาจเป็นของตนเอง หากแต่เธอยังต้องขึ้นต่ออำนาจชายอยู่นั่นเอง

แม้ท้ายสุดความมุ่งหวังต่อการสรรค์สร้างวัฒนธรรมการเมืองระบอบใหม่ จะอยู่ที่สภาผู้แทนราษฎร แต่องค์กรกลางแรกสุดที่มีอำนาจมากที่สุดขณะนั้นคือ คณะกรรมการราษฎร ถือตามรัฐธรรมนูญฉบับวันที่ ๒๗ มิถุนายน ๒๔๗๕ คณะกรรมการราษฎรมีอำนาจมากยิ่งกว่าพระมหากษัตริย์ เนื่องจากคณะกรรมการราษฎรขณะนั้นถูกมองเป็นกลุ่มการเมืองเดียวกับคณะราษฎร ผู้ก่อการเปลี่ยนแปลงการปกครอง (48) การจัดตั้งในรูปของคณะกรรมการทำหน้าที่ทั้งทางบริหาร และอีกคณะหนึ่ง เช่น คณะอนุกรมการร่างรัฐธรรมนูญ ไม่นับกับกรรมการย่อยที่ได้รับแต่งตั้งให้ปฏิบัติหน้าที่สำคัญต่างๆ

ทั้งที่นั่นเป็นไปตามประเพณีการเมืองการปกครองระบอบรัฐธรรมนูญเสรีนิยม แต่ก็ทำให้ถูกวิพากษ์อย่างมีนัยสำคัญและอย่างแนบเนียนจากสายตาคนนอก เช่น หลวงจักรปาณีศรีศิลป์วิสุทธิ์ (วิสุทธิ์ ไกรฤกษ์) ผู้พิพากษาในกระทรวงยุติธรรม เนติบัณฑิตสยามและอังกฤษ บี. เอ มหาวิทยาลัยออกซฟอร์ด อดีตเคยเป็นบรรณาธิการ "สามัคคีสาร" เรียกได้ว่าเป็นผู้เชี่ยวชาญด้านกฎหมายรัฐธรรมนูญขณะนั้นคนหนึ่ง แม้หลายอย่างหลวงจักรปาณีฯ จะแสดงความชื่นชมต่อคณะราษฎรและสภาผู้แทนยุคแรกเริ่มอยู่มาก แต่เขาก็กล่าวอย่างมีนัยสำคัญ เช่นว่า :

ตรรกตอนต้นของการวิพากษ์รูปแบบการจัดองค์กรของรัฐใหม่นี้ แรกไม่ถูกต้านทานมากนัก ดูเหมือนผู้นำด้านภูมิปัญญาขณะนั้นจะเคยชินกับการเปรียบเทียบรัฐให้เข้าใจง่ายเป็นรูปธรรมมากขึ้น ซึ่งที่จริงวิธีการดังกล่าว (การเปรียบเทียบ) เป็นสิ่งที่กระทำกันตั้งแต่ครั้งสมบูรณาญาสิทธิ์ กล่าวคือ ในกรณีรัฐสมบูรณาญาสิทธิ์นั้นจะถูกเปรียบเทียบแกมสมมติ ให้รัฐมีลักษณะเป็นเหมือนองค์อินทรีย์ (Organic theory of the state) พระมหากษัตริย์เปรียบเหมือนศีรษะเป็นประธานของร่างกาย และอวัยวะต่างๆ ก็จึงหมายถึงข้าราชบริพารตลอดจนอาณาประชาราษฎร์นั่นเอง ทั้งนี้เป็นผลเนื่องจากระบบศักดินาเดิมเกิดความเสื่อมโทรมและอ่อนแอไปมาก ขุนนางมีอำนาจต่อรองกับกษัตริย์น้อยลง ชนชั้นไพร่ ทาส และชาวนาเป็นอิสระจากเจ้าขุนมูลนายได้บ้าง พระมหากษัตริย์มีเงื่อนไขที่จะสร้างระบบใหม่ที่พระองค์จะทรงเป็นผู้ผูกขาดอำนาจสูงสุด (50)

สมเกียรติ วันทะนะ ในงานชิ้นสำคัญเช่น "รัฐสมบูรณาญาสิทธิ์ในสยาม 2435 - 2475" ได้ตั้งข้อสังเกตไว้อย่างน่าสนใจ เช่นว่า : ทฤษฎีที่เปรียบรัฐเป็นอินทรียภาพ (Organic theory of the state) นี้เป็นพื้นฐานทฤษฎีการเมืองให้กับรัฐสมบูรณาญาสิทธิ์ได้อย่างมีพลังไม่ว่ารัฐสมบูรณาญาสิทธิ์นั้นจะอยู่ในรูปของ "สมบูรณาญาสิทธิราช" หรือ "ฟัสซิสต์" (51)

ในกรณีหลัง ๒๔๗๕ มุมมองเปรียบเทียบดังกล่าวถูกกลับหัวเป็นท้าย โดยในเพลงวันชาติ ๒๔ มิถุนายน ที่ประพันธ์โดยนายมนตรี ตราโมท มีเนื้อร้องท่อนหนึ่งระบุไว้ว่า "ชาติประเทศเหมือนชีวา ราษฎร์ประชาเหมือนร่างกาย ถึงแม้ชีวิตมลาย ร่างกายก็เป็นปฏิกูล" (52) นั่นเป็นเพราะประการหนึ่งเพลงวันชาติ ๒๔ มิถุนายน ไม่มีคำร้องบ่งนัยถึงบทบาทความสำคัญของพระมหากษัตริย์ หากเพลงมุ่งเน้นสื่อถึงความสำคัญของราษฎรซึ่งรวมกันเป็นชาติและรัฐประชาชาติ...

+++++++++++++++++++++++++++++++++

เชิงอรรถ

(30) รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ ๓๕/๒๔๗๕ วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๕.

(31) เพิ่งอ้าง.

(32) รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ ๓๖/๒๔๗๕ วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๕ (ตอนบ่าย).

(33) จิตตะเสน ปัญจะ. "พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวสั่งประหารคณะผู้ก่อการ 2475." ปาจารยสาร. ปีที่ ๒๖ ฉบับที่ ๑ ( กรกฎาคม - ตุลาคม ๒๕๔๒) น. ๗๘ - ๘๑.

(34) รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ ๓๖/๒๔๗๕ วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๕ (ตอนบ่าย).

(35) หลวงจักรปาณีศรีศิลวิสุทธิ์ ( วิสุทธิ์ ไกรฤกษ์ ). อธิบายธรรมนูญปกครองแผ่นดินสยาม, น. ๗๙.

(36) รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ ๓๖/๒๔๗๕ วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๕ (ตอนบ่าย).

(37) เพิ่งอ้าง.
(38) เพิ่งอ้าง.

(39) หมายถึงบทบัญญัติในมาตรา ๑๑ ที่ว่า พระบรมวงศานุวงศ์ตั้งแต่ชั้นหม่อมเจ้าขึ้นไป โดยกำเนิดหรือโดยแต่งตั้งก็ตาม ย่อมดำรงอยู่ในฐานะเหนือการเมือง.

(40) รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ ๓๖/๒๔๗๕ วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๕ (ตอนบ่าย).

(41) เพิ่งอ้าง, เส้นใต้ขีดตามเอกสาร.
(42) เพิ่งอ้าง, เส้นใต้ขีดตามเอกสาร.
(43) เพิ่งอ้าง, เส้นใต้ขีดตามเอกสาร.

(44) รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ ๓๔/๒๔๗๕ ( วิสามัญ ) วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๕.

(45) โปรดดู สมเกียรติ วันทะนะ. "รัฐไทย: นามธรรมและรูปธรรม." เอกสารประกอบการอภิปรายการประชุมเชิงปฏิบัติการของฝ่ายปาฐกถาและสัมมนา สมาคมสังคมศาสตร์แห่งประเทศไทย ณ อุทยานวังตะไคร้ จังหวัดนครนายก วันจันทร์ที่ ๒๕ เมษายน ๒๕๓๑ ใน รัฐศาสตร์สาร. ปีที่ ๑๔ ฉบับที่ ๓ - ปีที่ ๑๕ ฉบับที่ ๑ ( ก.ย. ๒๕๓๑ - เม.ย. ๒๕๓๒ ) น. ๑๘๖ - ๒๐๓.

(46) เพิ่งอ้าง, น. ๑๘.

(47) ในงานวิชาการร่วมสมัย ๒๔๗๕ เช่น หลวงจักรปาณีศรีศิลวิสุทธิ์ ( วิสุทธิ์ ไกรฤกษ์ ). อธิบายธรรมนูญปกครองแผ่นดินสยามเปรียบเทียบกับประเทศต่างๆ [พระนคร : โรงพิมพ์สยามบรรณกิจ, ๒๔๗๕]. ได้แสดงความชื่นชมต่อความสำเร็จของคณะราษฎรในเรื่องนี้พอสมควร โดยกล่าวว่า

"คราวนี้เป็นคราวแรกที่เมืองไทยมีการปกครองโดยให้ราษฎรมีโอกาสออกเสียงเลือกผู้แทนในสภาราษฎรได้ แต่ผู้ร่างรัฐธรรมนูญสยามได้เห็นสมควรที่จะให้คนไทยทุกคนไม่ว่าเพศหญิงหรือชายที่บรรลุนิติภาวะแล้วมีโอกาสใช้สิทธินี้ได้ ทั้งนี้นับว่าเป็นการกระทำอันกล้ามาก ในประเทศต่างๆ ที่มีการปกครองแบบเดียวกับเรานี้ แต่แรกก็มิได้ให้โอกาสราษฎรทุกคนมีสิทธิเลือกผู้ปกครองได้ เพราะเขากลัวราษฎรส่วนมากที่ไร้การศึกษาจะกลับเป็นฝ่ายมีอำนาจมากในการเมือง เป็นเหตุให้นำประเทศเข้าสู่อันตรายต่างๆ เหมือนเอาคนไม่มีความรู้มาถือท้ายเรือ, เรือจะถึงซึ่งอับปางโดยง่าย.

วิธีที่ทำกันนั้นแต่แรกเขามักจำกัดว่าราษฎรต้องมีทรัพย์สมบัติ หรือเสียภาษีเป็นเท่านั้นเท่านี้จึงจะมีสิทธิเลือกผู้แทนได้ แล้วก็ค่อยๆ ลดข้อจำกัดนี้ลงไปทีละน้อย ๆ จนในบัดนี้มีหลายประเทศที่ยอมให้ราษฎรทั้งสิ้นมีสิทธิในการเมืองได้ทั่วกัน เช่นสหปาลีรัฐอเมริกาและเยอรมันนี เป็นต้น ส่วนเมืองฝรั่งเศสและญี่ปุ่นแม้จนเวลานี้ก็ยังไม่ให้สตรีออกเสียงเลือกผู้แทนในรัฐสภาได้ และในเมืองอังกฤษเองก็พึ่งยอมให้สตรีมีเสียงในการเมืองในราวปี ค.ศ. ๑๙๑๘ นี้เอง แต่ครั้งนั้นก็ยังกำหนดข้อไขว่าต้องมีอายุ ๓๐ ปีเป็นอย่างน้อยจึงจะโหวตได้ ราษฎรอังกฤษทั้งสองเพศพึ่งได้สิทธิเลือกผู้แทนโดยเสมอหน้ากัน เมื่อราวปี ค.ศ. ๑๙๒๘ นี้" (น. ๑๔ - ๑๕) และ "ในประเทศฝรั่งเศส, สเปญ, อิตาลี, ญี่ปุ่น, สตรีไม่มีสิทธิในการออกเสียง. " (น. ๗๙ ).

(48) กระมล ทองธรรมชาติ. วิวัฒนาการของระบอบรัฐธรรมนูญไทย, น. ๑๔.

(49) หลวงจักรปาณีศรีศิลวิสุทธิ์ ( วิสุทธิ์ ไกรฤกษ์ ). อธิบายธรรมนูญปกครองแผ่นดินสยามฯ, น. ๑๒ - ๑๓.

(50) Perry Anderson. Lineages of the Absolutist State. [London: New Left Books, 1974] II: 1- II: 2.

(51) สมเกียรติ วันทะนะ. "รัฐสมบูรณาญาสิทธิ์ในสยาม 2435 - 2475." เอกสารประกอบปาฐกถาทางวิชาการ จัดโดยสมาคมสังคมศาสตร์แห่งประเทศไทย และสถาบันวิจัยสังคม คณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย (วันที่ ๑๙ มีนาคม ๒๕๒๕). นอกจากนี้เพื่อให้การอธิบายประเด็นนี้มีความชัดเจนมากยิ่งขึ้น สมเกียรติได้อ้างถึงพระนิพนธ์ของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ในกระทู้ธรรมที่ทรงนิพนธ์ไว้เมื่อปี ๒๔๕๙ เรื่อง "พระราชาเป็นหัวหน้าของหมู่มนุษย์" ซึ่งเรียกร้องให้มีเอกภาพอย่างแนบแน่นระหว่างผู้ปกครองกับราษฎร ดังการเปรียบเทียบของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ที่ว่า

"พระราชาเป็นหัวหน้าของมหาชน อันปันเป็นสองฝ่าย (ตามแนวพระนิพนธ์ของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส หมายถึง ฝ่ายทำกินกับฝ่ายผู้ปกครอง - ผู้อ้าง) นั้น เป็นหัวหน้าบัญชากิจการทั้งปวง... เปรียบเหมือนศีรษะเป็นประธานแห่งร่างกาย ฉะนั้นร่างกายจะเป็นไปได้เพราะอวัยวะนั้นๆ ต่างทำธุระตามหน้าที่ของมัน... แต่ย่อมมีความเป็นไปเนื่องด้วยศีรษะสองเหล่านั้นเป็นอยู่ไม่ได้ ฉันใด ชนกายคือหมู่ชนก็เป็นฉันนั้น… ในฝ่ายปกครองขาดพระราชาผู้เป็นหัวหน้าบัญชาการแล้ว การงานต่างทำหน้าที่ ไม่มีโยงถึงกัน… ฝ่ายราษฎรไม่มีผู้ปกครองย่อมตั้งอยู่ไม่ได้ฉันนั้น" ประมวลพระนิพนธ์สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส: ธรรมคดี, ๒๕๑๔, หน้า ๒๙๗ - ๘ อ้างถึงใน สมเกียรติ วันทะนะ. "รัฐสมบูรณาญาสิทธิ์ในสยาม 2435 - 2475."

อย่างไรก็ตาม มุมมองที่มีต่อรัฐสมบูรณาญาสิทธิ์ว่ามีความเข้มแข็งเป็นเอกภาพ ซึ่งมีจุดเริ่มจากงานสมเกียรตินั้นตามความเข้าใจของผู้เขียน (ซึ่งอาจจะผิดก็ได้) ถูกวิพากษ์อย่างมีนัยสำคัญจากนิธิ เอียวศรีวงศ์ ในงานที่ชื่อ "ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ของไทย." โดยนิธิสะท้อนว่ารัฐสมบูรณาญาสิทธิราชย์มีลักษณะเฉพาะบางด้านที่ไม่อาจเปรียบได้กับรัฐสมบูรณาญาสิทธิ์ที่เกิดขึ้นในยุโรป รัฐสมบูรณาญาสิทธิราชย์สยามอ่อนแอและอายุสั้นอยู่มาก "หากจะเปรียบเทียบกัน ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์รัสเซียและเยอรมนีมีฐานอยู่กับระบบราชการและกองทัพ มากกว่าระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ไทยที่มีฐานอยู่กับราชการมากมายนัก จนไม่น่าเอามาเทียบกันเลย" (โปรดดู นิธิ เอียวศรีวงศ์. "ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ของไทย." ชาติไทย, เมืองไทย, แบบเรียนและอนุสาวรีย์: ว่าด้วยวัฒนธรรม, รัฐ และรูปการจิตสำนึก (กรุงเทพฯ: มติชน, ๒๕๓๘) น. ๑๒๘ ).

(52) อ้างถึงใน กำพล จำปาพันธ์. "การเมืองของการสมมตินามประเทศ ฯ" น. ๘๘.

(จบตอนที่ 2) คลิกกลับไปอ่านตอนที่ 1

บทความที่นำเสนอก่อนหน้านี้ของมหาวิทยาลัยเที่ยงคืน
หากนักศึกษาและสมาชิกท่านใตสนใจ
สามารถคลิกไปอ่านได้จากที่นี่...คลิกที่ภาพ

ในประเด็นของอำนาจ เมื่อคราวพิจารณาร่างรัฐธรรมนูญปรากฏการนิยามอำนาจใหม่ สมาชิกสภาปรารภไม่เห็นด้วยกับคำเรียก เช่น "พระราชอำนาจ" ให้ใช้ "อำนาจ" เพราะ "ตามร่างที่เขียนไว้นั้นมีว่า ในมาตรา ๖ - ๗ - ๘ ว่าทรงใช้พระราชอำนาจนิติบัญญัติ พระราชอำนาจบริหาร พระราชอำนาจตุลาการ ขอตัดคำว่า "พระราช" ออก เพราะอำนาจนี้มิใช่อำนาจของพระองค์เอง เป็นอำนาจที่มีมาจากประชาชนชาวสยาม" (30) และถือว่า "อำนาจนี้คือ อำนาจแผ่นดิน ไม่ใช่ส่วนออกจากพระองค์ท่าน... ฉะนั้นอำนาจโดยตรงของพระองค์ท่านจึงเป็นพระราชอำนาจ แต่อำนวยการใช้นี้เป็นอำนาจกลาง คือ อำนาจแผ่นดิน นี่เป็น fact" (31)