1. รับน้อง
ตามตำนานการรับน้องใหม่ที่พวกจุฬาฯ ซึ่งเป็นมหาวิทยาลัยแห่งแรกที่มีประเพณีรับน้องเล่า ว่ากันว่าเริ่มจากนิสิตในหอพักก่อน (ตั้งแต่สมัยที่ยังมี "หอวัง" ซึ่งอยู่ในสนามกีฬาศุภชลาศัยปัจจุบัน) โดยนำเอาประเพณีทำนองเดียวกันซึ่งมหาวิทยาลัยของอังกฤษทำมา "เล่น" บ้าง

ประเพณีพิธีกรรมคือเครื่องมือการสร้างและ/หรือตอกย้ำแบบแผนความสัมพันธ์ทางสังคม แม้ว่าอังกฤษและพวกจุฬาฯ รุ่นแรกๆ ทำพิธีแกล้งน้องเพียงวันเดียว (ที่จริงคืนเดียว) แต่ที่จริงก็คือการสร้าง/และหรือตอกย้ำความสัมพันธ์เชิงอำนาจระหว่างรุ่นพี่และรุ่นน้องต่อจากนั้นนั่นเอง แน่นอนครับ ด้วยความหวังว่า ความเหลื่อมล้ำของอำนาจระหว่างรุ่นพี่และรุ่นน้อง ซึ่งแสดงให้เห็นในพิธีกรรมนี้ จะดำรงอยู่อย่างถาวร

ส่วนพิธีกรรมจะได้ผลแค่ไหนขึ้นอยู่กับเงื่อนไขทางสังคม ในอังกฤษพิธีกรรมรับน้องล้มเหลว เพราะเงื่อนไขทางสังคมที่จะทำให้คนยอมรับอำนาจของคนอื่นเพียงเพราะเขาเป็น "รุ่นพี่" มีน้อย หรือแทบไม่มีเลย จึงยากที่จะทำให้เกิดแบบแผนความสัมพันธ์ชนิดที่พิธีกรรมรับน้องสร้างขึ้นอย่างถาวร

ตรงกันข้าม สังคมไทยสมัยใหม่ (คือหลัง ร.5 เป็นต้นมา) มีเงื่อนไขหลายอย่างที่ทำให้แบบแผนความสัมพันธ์เช่นนี้เป็นความสัมพันธ์กระแสหลัก จึงทำให้การรับน้องขยายตัวอย่างแพร่หลายในสถาบันการศึกษาทุกแห่งและทุกระดับ รวมทั้งขยายตัวออกไปสู่พิธีกรรมอื่นๆ ในชีวิตน้องใหม่ทั้งปี เช่น การประชุมเชียร์และการออกกำลังกายทุกเย็น เพื่อตอกย้ำความเหลื่อมล้ำของอำนาจ และการยอมรับในความเหลื่อมล้ำนั้น

มีเรื่องที่ผมอยากสะกิดให้คิดเพื่อเข้าใจประเด็นตรงนี้อยู่สองเรื่อง

เรื่องแรก การรับน้องในเมืองไทยนั้นเป็นเรื่องของอำนาจอย่างชัดเจน อย่าไปดัดจริตหาเหตุผลอื่นๆ เลยครับ เพราะมันชัดเสียจนน่าจะขวยปากที่จะไปยกให้เรื่องอื่น นอกจากนี้ เรื่องอำนาจก็ไม่ใช่เรื่องเสียหายนะครับ ในทุกสังคม สมาชิกย่อมต้องเรียนรู้ แบบแผนความสัมพันธ์เชิงอำนาจของสังคมที่ตัวจะต้องใช้ชีวิตอยู่ต่อไปทั้งนั้น

เรื่องที่สอง ก็คือ การศึกษาโดยเฉพาะอุดมศึกษาเป็นประตูเข้าสู่ความเป็นชนชั้นนำของสังคมไทยสมัยใหม่ และในวัฒนธรรมของชนชั้นนำสมัยใหม่ของไทยนั้น แบบแผนความสัมพันธ์เชิงอำนาจที่ลดหลั่นเป็นลำดับชั้นอย่างชัดเจนมีความสำคัญมาก เพราะจำลองมาจากความสัมพันธ์ขององค์กรราชการ การเรียนรู้แบบแผนความสัมพันธ์เชิงอำนาจเช่นนี้ จึงมีความสำคัญสำหรับคนที่จะก้าวเข้าสู่ชนชั้นนำของสังคม

น่าสังเกตนะครับว่า ประเพณีรับน้องใหม่เริ่มที่มหาวิทยาลัยก่อน แล้วจึงขยายไปสู่โรงเรียนมัธยมและประถม ที่น่าสังเกตต่อมาก็คือ โรงเรียนมัธยมที่รับประเพณีรับน้องใหม่มาอย่างถึงพริกถึงขิงคือโรงเรียน "ผู้ดี๊ผู้ดี" เช่น โรงเรียนสาธิตของทุกมหาวิทยาลัย หรือโรงเรียนดังอื่นๆ เพราะเด็กมัธยมเหล่านี้ล้วนอยู่ในครรลองที่จะก้าวผ่านประตูไปสู่ความเป็นชนชั้นนำทั้งสิ้น

ผมไม่เคยได้ยินว่าโรงเรียนประชาบาลวัดหลังเขามีการรับน้องใหม่เลย ก็เด็กทุกคนในโรงเรียนต่างรู้ว่า จบแล้วกูก็ออกไปทำนา หรือรับจ้างเหมือนพ่อแม่กูนั่นเอง และในสังคมแบบนั้นมีแบบแผนความสัมพันธ์เชิงอำนาจอีกอย่างหนึ่ง ซึ่งไม่ได้จำลองมาจากความสัมพันธ์ขององค์กรราชการ

แหล่งที่มาของอำนาจในวัฒนธรรมไทยเดิม ซึ่งยังปรากฏให้เห็นในชุมชนเกษตรกรรมชนบทของปัจจุบัน มีความหลากหลายมาก ผมหมายความว่า เราไม่อาจจัดบันไดเพียงอันเดียวเพื่อวางทุกคนลงไปตามขั้นบันไดได้หมด คนรวยก็มีอำนาจบนบันไดอันหนึ่ง กำนัน-ผู้ใหญ่บ้านก็มีอำนาจบนบันไดอีกอันหนึ่ง จ้ำหรือ แก่วัดซึ่งอาจจะยากจน แต่มีความรู้ที่ชาวบ้านเห็นว่าจำเป็นแก่ชุมชนก็มีอำนาจอยู่บนอีกบันไดหนึ่ง จนถึงที่สุดลุงแก่ๆ คนที่หุงข้าวกระทะได้เก่ง ก็มีอำนาจในอีกบันไดหนึ่ง เพราะถ้าแกไม่ช่วย ก็จัดงานเลี้ยงขนาดใหญ่ไม่ได้

ฉะนั้น อำนาจในวัฒนธรรมชาวบ้านจึงกระจายไปยังคนต่างๆ ในชุมชนอย่างกว้างขวาง ไม่ได้อยู่ในระบบลำดับขั้นของอำนาจเพียงระบบเดียว เหมือนองค์กรราชการ

ถ้านิยามอำนาจในระดับพื้นฐานเลย อำนาจคือความสามารถที่ทำให้คนอื่นทำตามความปรารถนาของตัว และในทุกสังคมมนุษย์ การใช้อำนาจย่อมมีความจำเป็นอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ ปัญหาก็คือคนในวัฒนธรรมชาวบ้านอย่างที่ผมกล่าว ซึ่งมีอำนาจจากฐานที่ต่างกันจะใช้อำนาจแก่กันอย่างไร ?

นี่เป็นเรื่องละเอียดอ่อนอย่างมาก วัฒนธรรมชาวบ้านเชี่ยวชาญด้านกลวิธีที่หลากหลายและสลับซับซ้อน ในอันที่จะทำให้ความปรารถนาของตัวสัมฤทธิผล นับตั้งแต่แลกเปลี่ยนผลประโยชน์ รวมไปถึงสร้างความสัมพันธ์เชิงอุปถัมภ์, ใช้เส้น (เช่น ดึงเอาญาติผู้ใหญ่หรืออุปัชฌาย์ของคนที่เราจะใช้อำนาจมาอยู่ฝ่ายเดียวกับเราก่อน), ใช้เสียงของคนหมู่มากบีบบังคับทางอ้อม, ยกย่องให้เป็นผู้นำอย่างเป็นทางการ, ฯลฯ

พูดให้ฟังขลังๆ ก็คือ ปฏิบัติการทางอำนาจ ของชาวบ้านละเอียดอ่อน และต้องใช้สติปัญญามากกว่าพวก "ปัญญาชน" ในมหาวิทยาลัยอย่างมาก เพราะ "ปัญญาชน" มีวัฒนธรรมของความสัมพันธ์เชิงอำนาจที่จัดอำนาจไว้ในลำดับขั้นของบันไดเดียว ฉะนั้น การใช้อำนาจจึงง่ายมาก นั่นก็คือออกคำสั่ง ถ้าเกรงว่าเขาไม่เชื่อก็ข่มขู่ตะคอก ไปจนถึงใช้กำลังบังคับเอาด้วยวิธีต่างๆ ทั้งที่ถูกกฎหมายและผิดกฎหมาย

ชนชั้นนำไทยรู้จัก ปฏิบัติการเชิงอำนาจอยู่อย่างเดียว คือบีบบังคับ อีกทั้งไม่รังเกียจความรุนแรงที่จะใช้ในปฏิบัติการเชิงอำนาจอีกด้วย ขอแต่ให้ผู้ใช้ความรุนแรงนั้นยืนในตำแหน่งที่ถูกต้องของบันไดแห่งอำนาจเท่านั้น

นี่คือเหตุผลที่ผู้คนในสังคมซึ่งเข้าถึงสื่อพากันสนับสนุนการฆ่าตัดตอนในสงครามยาเสพติด, เคยสนับสนุนการใช้ความรุนแรงกับผู้ก่อความไม่สงบในภาคใต้, สนับสนุนการขจัดอาชญากรรมด้วยโทษที่รุนแรง เช่น จับอาชญากรคดีข่มขืนตอน หรือนำโทษประหารชีวิตมาใช้กับคดีอุกฉกรรจ์เพียงอย่างเดียวโดยไม่มีการลดหย่อน ฯลฯ ก็สั่งแล้ว ไม่ฟังนี่หว่า

ฉะนั้น ทุกครั้งที่ผู้คนซึ่งได้รับการศึกษาสูงๆ และสังกัดอยู่ในชนชั้นนำพูดว่า คนไทยชอบให้ใช้อำนาจเด็ดขาด, เฉียบขาด, เฉียบพลัน และรุนแรง ผมอดรู้สึกทุกครั้งไม่ได้ว่า พวกมึงเท่านั้นหรอกที่เป็นอย่างนั้น

ชาวบ้านไทยหลีกเลี่ยงการใช้อำนาจในลักษณะเช่นนี้เป็นอย่างยิ่ง กว่าชุมชนในชนบทจะตัดสินใจทำอะไรร่วมกันได้สักอย่าง มีการเจรจาต่อรอง โอ้โลมปฏิโลม รวมทั้งนวดเส้นเกาหลังกันมามาก จึงจะได้มติเอกฉันท์ของชุมชน โดยไม่มีใครสั่งให้ใครทำอะไร (อย่างออกหน้า) เลย

วัฒนธรรมราชการจึงเป็นเรื่องตลกในหมู่บ้านเสมอมาไงครับ เพราะทุกคนขอรับกระผมกับนายอำเภอเสมอ โดยไม่เคยทำตามที่นายอำเภอสั่งสักครั้งเดียว ก็นายอำเภอทุกคนต่างจบมหาวิทยาลัยและผ่านพิธีกรรมรับน้องมาแล้วทั้งนั้น ทั้งในฐานะรุ่นน้องและรุ่นพี่

ปัญหาอีกอย่างหนึ่งของรุ่นพี่ก็คือ จะกลืนอำนาจเถื่อนของตัวเข้าไปในระบบแห่งอำนาจที่เป็นทางการได้อย่างไร ตราบเท่าที่กลืนไม่ได้ ก็ยากที่จะทำให้รุ่นน้องยอมรับบันไดแห่งอำนาจอันเดียวได้ รุ่นพี่ที่จุฬาฯ ทำให้ความสัมพันธ์เชิงอำนาจระหว่างรุ่นพี่และรุ่นน้องกลายเป็น "ประเพณี" ซึ่งเป็นหนึ่งในคำขวัญของนิสิตมหาวิทยาลัยนั้น

อะไรที่เป็น "ประเพณี" ไปแล้วนี่เลิกยากนะครับ เพราะถ้าเลิก "ประเพณี" นี้ได้ เดี๋ยวก็จะพาลไปเลิก "ประเพณี" โน้นเข้าอีก และมหาวิทยาลัยไทยโดยเฉพาะจุฬาฯ นั้น เขาตั้งขึ้นมาทำไมหรือครับ หนึ่งในหน้าที่หลักคือตั้งขึ้นมาเพื่อรักษา "ประเพณี" น่ะสิครับ โดยเฉพาะ "ประเพณี" ทางสังคมและการเมืองซึ่งให้อภิสิทธิ์แก่อภิสิทธิ์ชน ด้วยเหตุดังนั้น ความสัมพันธ์เชิงอำนาจที่รุ่นพี่สร้างขึ้นครอบงำรุ่นน้อง (และแสดงออกให้สังคมได้รู้ผ่านพิธีกรรมรับน้อง) จึงได้รับการยอมรับและส่งเสริมโดยนัยยะจากมหาวิทยาลัยต่างๆ เสมอมา

สมัยผมเรียนจุฬาฯ บางคณะมีกฎห้ามไม่ให้น้องใหม่ใช้บันไดหน้าขึ้นตึกบางแห่ง อาจารย์คณะนั้นก็รู้ แต่ไม่เคยมีใครบอกน้องใหม่ว่า นี่ไม่ใช่กฎของมหาวิทยาลัย น้องใหม่ต้องแต่งเครื่องแบบของมหาวิทยาลัยให้ถูกต้องเป๊ะ บางครั้งมหาวิทยาลัยก็ช่วยกวดขันให้ด้วย แต่ไม่เคยกวดขันกับรุ่นพี่เลย (เช่น เด็กผู้หญิงต้องสวมถุงเท้าขาวจนกว่าจะผ่านปี 1 แล้ว)

มาในภายหลัง ผมพบว่าน้องใหม่ถูกบังคับขืนใจโดยเปิดเผยมากขึ้นในทุกมหาวิทยาลัย บังคับให้วิ่งและซ้อมเชียร์กันทุกเย็นจนดึกดื่น มีว้ากเกอร์ออกมา "ปฏิบัติการทางอำนาจ" ที่สิ้นปัญญาให้เห็น ฯลฯ แต่ไม่มีมหาวิทยาลัยไหนร้อนใจ ต่อแบบปฏิบัติของความสัมพันธ์ทางอำนาจที่ไร้ความเท่าเทียม และทำลาย "มนุษยภาพ" อย่างซึ่งๆ หน้าเช่นนี้เลยสักแห่งเดียว

ถึงส่วนใหญ่ของน้องใหม่ไม่ได้ฆ่าตัวตายทางกาย แต่ทุกคนตายทางวิญญาณ และสติปัญญาไปหมดแล้ว ภายใต้สายตาของมหาวิทยาลัยนั้นเอง

ที่มหาวิทยาลัยไม่กระดิกทำอะไรตลอดมานั้น ก็เพราะลึกลงไปจริงๆ แล้ว ความสัมพันธ์เชิงอำนาจแบบนี้คือวัฒนธรรมของอาจารย์และผู้บริหารมหาวิทยาลัยนั่นเอง ก็ถูกแล้วไม่ใช่หรือที่น้องใหม่ซึ่งกำลังก้าวเข้าสู่ความเป็นชนชั้นนำของสังคม จะต้องเรียนรู้ความสัมพันธ์เชิงอำนาจในวัฒนธรรมนี้

ปัญหารับน้องใหม่จึงไม่ใช่นอกหรือในสถานที่, หรือท่าเต้นที่น้องถูกบังคับให้ทำมันลามกอนาจารหรือไม่, หรือครูดูแลได้ทั่วถึงหรือไม่ ฯลฯ มันลึกกว่านั้นแยะครับ เพราะมันเกี่ยวกับวัฒนธรรมอำนาจของชนชั้นนำไทย ซึ่งรุ่นพี่, อาจารย์, ผู้บริหาร, สังคมคนอ่านหนังสือพิมพ์ หรือแม้แต่ตัวน้องใหม่เอง ต่างสังกัดอยู่ในวัฒนธรรมอำนาจอันเดียวกันนี้

ฉะนั้น ถ้าอยากแก้ไข ไม่ใช่ไปแก้ที่ตัวพิธีกรรมซึ่งทำหน้าที่เพียงช่วยตอกย้ำความสัมพันธ์ทางสังคม ที่ผู้คนยอมรับอยู่แล้วเท่านั้น แต่ต้องไปแก้ให้ระบบการศึกษาเป็นระบบการเรียนรู้ที่ไม่สร้างบันไดแห่งอำนาจบันไดเดียว เช่น มีเด็กที่ได้เป็นวีรบุรุษ-สตรีเต็มไปทั้งห้อง (เมื่อไหร่เด็กคะแนนบ๊วย แต่วาดเขียนเก่งจึงจะได้รับการยกย่องเท่ากับที่หนึ่งของห้องเสียที) ในขณะเดียวกันก็ต้องไปแก้ที่ระบบการเมือง, เศรษฐกิจและสังคมของกลุ่มชนชั้นนำนั่นแหละ ให้ยอมรับอำนาจที่หลากหลาย และ ปฏิบัติการทางอำนาจ ที่ต้องใช้เหตุผลกันมากขึ้น แทนที่จะใช้แต่ตำแหน่งบนขั้นบันได

อย่างไรก็ตาม ผมออกจะสงสัยด้วยว่า ถึงเราไม่ทำอะไรเลยสักอย่าง ระบบความสัมพันธ์เชิงอำนาจที่จำลองมาจากองค์กรราชการ ซึ่งเป็นระบบความสัมพันธ์กระแสหลักในหมู่ชนชั้นนำไทย กำลังจะถูกท้าทายมากขึ้นจากระบบความสัมพันธ์แบบอื่นเรื่อยๆ ถึงจะยกกันขึ้นไปเป็นซีอีโอ นับวันซีอีโอก็ทำอะไรไม่สำเร็จมากขึ้น จนเกือบจะกลายเป็นตัวตลกไปแล้ว

เป็นไปได้หรือไม่ว่า ความรุนแรงที่เพิ่มมากขึ้นในพิธีรับน้องและการปฏิบัติต่อน้องใหม่ในมหาวิทยาลัย คือสัญญาณของการล่มสลายของระบบความสัมพันธ์เชิงอำนาจที่กำลังจะพ้นสมัยไปเสียแล้ว

2. การเมืองครับ ทำครัวค่ะ
ทุกครั้งที่นักการเมืองหญิงได้รับพระราชทานตราจุลจอมเกล้า ผมอดจะดีใจด้วยไม่ได้สักที เพราะเธอจะได้เลิกเป็นเจ๊เสียที ได้เป็นคุณหญิงหรือคุณ (อย่างเป็นทางการเมื่อเป็นโสด)

แปลตามตัว เจ๊ก็ไม่เสียหายอะไรหรอกครับ แต่ก็อย่างที่ผู้ใช้คำนี้กันทั่วไปรู้อยู่แล้ว เป็นการตีสนิทเชิงไม่ยกย่อง และเมื่อใช้กับนักการเมืองก็เหมือนมีนัยยะด้วยว่า อะไรที่เจ๊คิดหรือเจ๊ทำนั้นถึงจะน่ารักยังไงก็ไม่สลักสำคัญแก่ส่วนรวมนัก ผมไม่ได้หมายความว่านักการเมืองหญิงสมควรแก่การยกย่องกันทุกคน แต่ก็น่าจะถือเป็นกลางๆ ไว้ก่อน เหมือนนักการเมืองชายซึ่งกว่าจะถูกเรียกเฮียได้นั้น ต้องทำอะไรที่น่าขำหรือหน้าด้านมาจนเป็นที่ประจักษ์แล้ว

อย่างที่ทราบกันอยู่แล้วว่า ในวัฒนธรรมไทยนั้น ผู้หญิงถูกกีดกันออกจากพื้นที่ทาง "การเมือง" (พื้นที่สำหรับการตัดสินใจใช้ทรัพยากรสาธารณะ) ไม่ว่าจะเป็นการเมืองท้องถิ่น หรือการเมืองระดับชาติ คนทำสื่อทุกชนิดถือว่าการเมืองเป็นของแสลงสำหรับผู้หญิง คอลัมน์, รายการโทรทัศน์, วิทยุ หรือนิตยสารอะไรที่จะขายผู้หญิงจึงหลีกเลี่ยงการเมืองที่สุดเท่าที่จะทำได้

แม้แต่ผู้หญิงเองก็ยอมรับว่าผู้หญิงไม่สนใจการเมือง หรือบางคนอาจเลยเถิดไปถึงกับว่าการเมืองไม่เหมาะกับผู้หญิงเลยก็มี แม้แต่หนังสือพิมพ์รายวันที่ตั้งใจจะทำให้ผู้หญิงอ่าน ยังต้องบังการเมืองไว้ด้วยข่าวและบทความทางธุรกิจ

แต่ปัญหาที่ผู้หญิงต้องเผชิญในสังคมปัจจุบันนั้น จำเป็นต้องอาศัย "การเมือง" เข้าไปมีส่วนแก้ไขอยู่ไม่น้อยเหมือนกัน ถึงไม่ได้แก้โดยตรง ก็เป็นการวางจุดเริ่มต้นของการแก้ไขไปในทิศทางที่จะบังเกิดผลได้ ผมขอยกตัวอย่างให้ดูเพียงบางด้าน ทั้งๆ ที่ผมรู้สึกว่าทุกด้านของชีวิตในสังคมปัจจุบัน การเมืองน่าจะเข้าไปมีส่วนแก้ไขปัญหาได้ทั้งนั้น

เช่นการถูกล่วงละเมิดทางเพศไปจนถึงถูกข่มขืน ซึ่งเป็นอาชญากรรมที่คุกคามความปลอดภัยของผู้หญิงไทยอย่างรุนแรงในปัจจุบัน (ตัวเลขที่มีผู้แสดงเมื่อเร็วๆ นี้ เฉพาะที่มีการแจ้งความก็น่าตกใจแล้ว) ทั้งหมดนี้ผมคิดว่าสะท้อนปัญหาใหญ่ในวัฒนธรรมไทยปัจจุบัน โดยเฉพาะที่เกี่ยวกับความสัมพันธ์หญิง-ชาย

แต่แนวทางการแก้ไขปัญหาซึ่งนักการเมือง (ส่วนใหญ่เป็นผู้ชาย) และสื่อรายวัน (ส่วนใหญ่ผู้ชายเป็นใหญ่) เสนอ กลับเป็นหนทางที่ยิ่งจะลิดรอนอำนาจของผู้หญิงลงไป เช่น อย่าแต่งกายล่อแหลม, อย่าเดินที่เปลี่ยว, อย่าไว้ใจคนอื่น, จนถึงที่สุด แม้แต่พรของธรรมชาติเช่น หน้าอกอิ่มหรือสะโพกผายก็อาจนำอันตรายมาให้แก่ผู้หญิงได้ สรุปก็คือ ที่ปลอดภัยของผู้หญิงมีอยู่แห่งเดียวในโลก ได้แก่บ้าน ภายใต้การดูแลปกป้องของพ่อหรือผัว ยิ่งไปกว่านี้ยังมีนัยของคำเตือนเหล่านี้อยู่ลึกๆ ด้วยว่า ในกรณีถูกล่วงละเมิดทางเพศทุกชนิด ผู้หญิงเป็นฝ่ายผิดด้วยเสมอ จะโดยตั้งใจหรือไม่ก็ตาม

ถ้านักการเมืองหญิงไม่เข้าใจประเด็นสำคัญในเรื่องนี้ว่ามาจากวัฒนธรรมไทยปัจจุบัน ซึ่งส่งสัญญาณโดยนัยยะให้เข้าใจว่า ผู้หญิงคือเหยื่อโดยธรรมชาติของการล่วงละเมิดทางเพศเสมอ ตราบนั้นก็ยากที่จะแก้ปัญหานี้ได้

ในชนบท บทบาทสำคัญของผู้หญิงคือผู้ดูแลรับผิดชอบด้านอาหารของครอบครัว ไม่ใช่แค่เรื่องในครัวนะครับ แต่หมายถึงการหาและการจัดการทรัพยากรด้านอาหาร ทั้งในบ้านเรือนและในชุมชน แต่บทบาทสำคัญนี้ก็กำลังสูญสลายลงไป เพราะด้านหนึ่ง อาหารกำลังหมายถึงเงินซึ่งผู้ชายเป็นฝ่ายหาได้มาก (สูญเสียอำนาจการจัดการ) ในขณะที่อีกด้านหนึ่งทรัพยากรอาหารในท้องถิ่น ลังถูกทุนและรัฐแย่งเอาไปครอบครองหรือใช้ประโยชน์ในทางอื่นจนแทบไม่เหลือหลอ

ครั้งสุดท้ายที่ผมไปเกาะหน้าเมืองกระบี่ ได้พบชาวบ้านชุมนุมต่อต้านเจ้าหน้าที่ป่าไม้ ซึ่งกำลังกระทำในสิ่งที่ป่าไม้ชอบทำคือถางป่าเพื่อปลูกป่า ชาวบ้านต้องการรักษาป่าธรรมชาติที่เขามีอยู่เพราะให้ประโยชน์ใช้สอยแก่เขามาก เกือบทั้งหมดของผู้ประท้วงคือผู้หญิงทั้งนั้นเลยครับ

นักการเมืองหญิงจะเข้าใจไหมหนอว่า การต่อสู้ของชาวบ้านเพื่อรักษาทรัพยากรท้องถิ่นไว้ในมือนั้น สัมพันธ์โดยตรงกับอำนาจของผู้หญิงเลยทีเดียว จากประสบการณ์ส่วนตัวที่ได้เคยเข้าสนับสนุนการประท้วงของชาวบ้านอยู่บ่อยๆ ผมพบว่าผู้หญิงนั้นเป็นหัวหอกทาง "การเมือง" (อย่าลืมคำนิยามของผมนะครับ คือพื้นที่สำหรับการตัดสินใจใช้ทรัพยากรสาธารณะ) ในระดับรากหญ้าอยู่เสมอ

ที่คนชั้นกลางรู้จักกันดีก็คือแม่ใฮ ซึ่งเป็นหัวหอกทวงคืนที่ทำกินจากการทำเขื่อนห้วยละห้า อันเป็นโครงการของรัฐที่ไม่เกิดคุณอะไรแก่ชาวบ้านเลย ทั้งนี้ยังไม่พูดถึงแม่อะไรต่อมิอะไรอีกมากมาย ที่ร่วมอยู่ในการประท้วงของสมัชชาคนจนหน้าทำเนียบ เอาเฉพาะบทบาทของผู้หญิงในการประท้วงเรื่องเดียว ก็สามารถทำวิทยานิพนธ์ได้เล่มเบ้อเริ่มแล้ว และจะได้เห็นว่านัก "การเมือง" หญิงในระดับรากหญ้าเหล่านี้ แม้ไม่ได้เป็นคุณหญิง แต่เธอก็ไม่ใช่ "เจ๊" อย่างแน่นอน

แต่นักการเมืองหญิงที่อยู่ในระบบกลับมองไม่เห็นบทบาทสำคัญทางการเมืองเหล่านี้ของผู้หญิง ยังมองเห็นบทบาทของผู้หญิงเฉพาะในครอบครัวเท่านั้น ซึ่งก็สำคัญนะครับ เพียงแต่ว่าหากมองผู้หญิงว่ามีบทบาทอยู่เพียงในครอบครัวเท่านั้น อย่างนี้ก็เป็นปัญหาแน่ เพราะสังคมปัจจุบันได้เปิดให้ผู้หญิงออกมามีบทบาทอื่นนอกบ้านอีกมากมาย และล้วนเป็นบทบาทที่มีความสำคัญทั้งนั้น

สอดคล้องกับคนทำทีวี, นิตยสารผู้หญิง และคอลัมน์ผู้หญิงในสื่อต่างๆ คือเน้นแต่บทบาทในครอบครัวของผู้หญิงด้านเดียว ซึ่งก็น่าประหลาดอยู่ เพราะไม่ว่าจะเหลียวซ้ายแลขวาไปที่ไหนในสังคมปัจจุบัน ก็จะมองเห็นผู้หญิงทำโน่นทำนี่นอกครอบครัวอยู่เต็มไปหมด แรงงานของอุตสาหกรรมและธุรกิจบางชนิด ไม่มีผู้ชายสักคนก็ยังมี

ผมจึงออกจะสงสัยว่า อุดมการณ์เก่าที่มอบบทบาทของผู้หญิงไว้ในครอบครัวเพียงอย่างเดียว เป็นม่านที่บังตานักการเมืองหญิงและคนทำสื่อเหล่านั้น เสียจนมองไม่เห็นความเป็นจริงที่ตำตาอยู่ทุกวันกระมัง ฉะนั้น เมื่อเราพูดถึงสิทธิทางการเมืองของผู้หญิง จึงไม่มีประโยชน์ที่จะไปมองตัวกฎหมาย ซึ่งไม่ได้กีดกันผู้หญิงจากพื้นที่ทางการเมืองแต่อย่างใด เพราะการกีดกันผู้หญิงจากการเมืองในสังคมไทยนั้นมาจากวัฒนธรรม ซึ่งร้ายกาจกว่ากฎหมาย เพราะมองเห็นไม่ชัดแต่มีอิทธิพลมากกว่า จนแม้แต่ตัวผู้หญิงเองก็ยอมรับการจำกัดบทบาททางการเมืองดังกล่าวว่าเป็นธรรมชาติและความชอบธรรม

เมื่อยอมรับก็มองไม่เห็นว่า ผู้หญิงในทุกวันนี้เผชิญปัญหาที่กว้างและสลับซับซ้อนกว่าเรื่องผัว-เมีย-ลูก หรือเรื่องครอบครัวมากนัก และ "การเมือง" เป็นส่วนหนึ่งของการแก้ปัญหาเหล่านี้อย่างไม่ต้องสงสัย นักการเมืองของเราจึงมักประกาศจุดยืนในด้านสิทธิสตรีอย่างหนักแน่น แต่ในขณะเดียวกันก็ส่งเสริมให้รัฐแย่งทรัพยากรในท้องถิ่นจากชาวบ้านหน้าตาเฉย เพราะไม่เข้าใจว่านั่นมันเรื่องเดียวกัน

สิทธิสตรีของนักการเมืองหญิงและคนชั้นกลางในเมืองจึงจำกัดเพียงแค่เมื่อไรจะมีรัฐมนตรีหญิง, นายพลหญิง, นายกฯ หญิง และสามีหญิง (สามีแปลว่าเจ้าของ หรือนายบ้าน)

แม้ว่าในทุกวันนี้ ผู้หญิงไปเป็นกำนัน-ผู้ใหญ่บ้าน และ อบต. กันอยู่ไม่น้อย แต่เคยมีงานวิจัยของ คุณสุรพงษ์ โสธนะเสถียร พบว่า ในกรณีที่มีการเลือกผู้หญิงไปเป็นผู้นำทางการของท้องถิ่นนั้น มักเกิดขึ้นเนื่องจากความขัดแย้งในท้องถิ่นที่ยังไม่อาจขจัดไปได้ จึงเลือกผู้หญิงให้เข้ามาทำหน้าที่เพื่อไม่ให้ความขัดแย้งบานปลาย คงเป็นเพราะผู้หญิงมี "พรรคพวก" น้อยกว่าคู่ขัดแย้ง จึงไม่อาจสนับสนุนฝ่ายใดอย่างได้ผล

เรื่องนี้ทำให้นึกถึงประวัติศาสตร์ปัตตานี และรัฐมลายูบางแห่ง ที่เลือกเอาผู้หญิงเป็นรายา เหตุเพราะชนชั้นนำขัดแย้งกันสูงเสียจนไม่มีผู้ชายของฝ่ายใดชิงตำแหน่งรายาไปได้ อย่างไรก็ตาม งานวิจัยชิ้นนี้ทำมานานแล้ว (2532) ปัจจุบันสภาพการณ์การนำทางการเมืองของผู้หญิงในชนบทจะเปลี่ยนไปอย่างไร ผมก็ไม่ทราบ

"ผู้หญิงเก่ง" ก็เหมือนกันนะครับ คุณสมบัติที่เรียกว่า "เก่ง" นั่นคือคุณสมบัติที่วัฒนธรรมไทยถือว่าเป็นของผู้ชายทั้งนั้น ฉะนั้น "ผู้หญิงเก่ง" จึงเป็นคนละเพศคนละพันธุ์กับผู้หญิงธรรมดา กล่าวคือ เป็นข้อยกเว้นที่วัฒนธรรมไทยอนุญาตให้แก่ผู้หญิงพิเศษบางคนเท่านั้น

สิทธิทางการเมืองเป็นตัวอย่างของการเลือกปฏิบัติระหว่างเพศในสังคมไทย กล่าวคือ มันแฝงฝังอยู่ในวัฒนธรรมร่วมสมัยของเราเอง ไม่ปรากฏให้เห็นชัดอย่างที่ปรากฏในกฎหมาย แต่มันสะท้อนออกมาในชะตากรรมของผู้หญิง เช่น การมีเส้นทางอาชีพ (career path) ที่จำกัดกว่าผู้ชาย ได้รายได้โดยเปรียบเทียบน้อยกว่า ถูกกีดกันออกไปจากตำแหน่งบริหารระดับสูง ถูกกล่อมเกลาให้ตั้งเป้าหมายชีวิตไว้ต่ำ ฯลฯ

นักการเมืองหญิงควรทำความเข้าใจเรื่องนี้ให้ดี แล้วดำเนินการทางการเมืองไปในทิศทางที่จะเปิดให้ศักยภาพของผู้หญิงได้แสดงออกอย่างเต็มที่ในทุกๆ เรื่อง ไม่ใช่เฉพาะในพื้นที่ครอบครัวเพียงอย่างเดียว แต่ต้องเป็นในพื้นที่สาธารณะอย่างเดียวกับผู้ชายด้วย

3. สื่อกับทางเลือกที่สาม
ผมมีสองเรื่องที่อยากพูดซึ่งซ้อนกันอยู่ ส่วนจะซ้อนกันอย่างไรนั้น ไม่เห็นชัดในทันที จึงจะเก็บไว้พูดตอนหลัง

เรื่องแรกก็คือ บัดนี้คนในพื้นที่ทุกฝ่าย ไม่ว่าจะเป็นทหาร, ตำรวจ, มหาดไทย, ผู้สื่อข่าว และชาวบ้านส่วนใหญ่เอง ต่างก็มีความเห็นพ้องต้องกันว่า คนที่ร่วมในขบวนการก่อความไม่สงบในภาคใต้นั้น มีไม่ถึง 1% ของประชากรทั้งหมด แต่น่าอัศจรรย์ไหม ที่คนไม่ถึง 1% นี้สามารถทำให้คนอื่นเงียบงันไปได้หมด โดยอาศัยวิธีการเพียงอย่างเดียวคือการก่อการร้าย ไม่ใช่เงียบงันเฉยๆ แต่หมายถึงถูกกำหนดให้ดำเนินวิถีชีวิตไปอีกอย่างหนึ่ง ตั้งแต่เช้าจรดค่ำ ไม่ว่าจะเป็นพ่อค้าในเมือง, ชาวสวนยาง, ลูกจ้างกรีดยาง, ชาวสวน, และชาวนา แม้แต่ความสัมพันธ์ทางสังคมก็ถูกกระทบอย่างแรง เพราะความหวาดระแวงระหว่างกันมีสูงขนาดที่จะดำเนินชีวิตอย่างที่เคยเป็นมาไม่ได้

ไม่มีการก่อการร้ายที่ไหนในโลกจะมีประสิทธิภาพอย่างนี้ได้ ยกเว้นแต่ประชาชนในพื้นที่ร่วมมือกับผู้ก่อการร้าย แต่ในกรณีนี้ เรารู้อยู่แล้วว่าประชาชนส่วนใหญ่ในพื้นที่ไม่ได้ร่วมหรือแม้แต่เอาใจช่วยผู้ก่อการร้าย(ซึ่งทำร้ายญาติมิตรของเขาเองด้วย) ฉะนั้นจึงเหลือคำอธิบายเพียงอย่างเดียว นั่นก็คือประชาชนไม่มีทางเลือกอื่น เพราะไม่ไว้ใจทั้งสองฝ่าย ไม่ว่าจะเป็นฝ่ายรัฐหรือฝ่ายก่อความไม่สงบ

เหตุดังนั้นจึงขึ้นไปนั่งรออยู่บนรั้ว ฝ่ายไหนชนะก็จะปรับตัวเข้าหาฝ่ายนั้น

อาจจะเห็นว่าท่าทีเช่นนี้เป็นท่าทีของคน "เอาตัวรอด" ซึ่งก็เป็นสัญชาตญาณมนุษย์ธรรมดาๆ แต่กว่าคนจะยอมตกอยู่ภายใต้สัญชาตญาณ "เอาตัวรอด" แบบนี้ คือแบบที่ไม่ประสงค์จะกำหนดชะตาชีวิตตัวเองเลย รอแต่ให้ผู้อื่นกำหนดให้อย่างเดียวเช่นนี้ เขาคงต้องผ่านชีวิตที่ไร้อำนาจมาอย่างเนิ่นนาน จนกระทั่งไม่คิดจะหาทางเลือกที่สามของตัวเอง เพื่อจะยืนอยู่ในจุดที่มีอำนาจต่อรองกับทุกฝ่ายที่เข้ามาสัมพันธ์กับชีวิตของเขา

ผมจึงคิดว่า หนทางแห่งความสมานฉันท์ ไม่น่าจะเกิดขึ้นจากการดึงให้ประชาชนในสามจังหวัดกลับมาเป็นพวกของรัฐ ซึ่งไม่ว่าจะดูจากประสบการณ์ในอดีตที่ผ่านมาของประชาชนก็ตาม ดูจากความสามารถในการปรับตัวของรัฐไทยเองก็ตาม หรือดูจากบรรยากาศทางการเมืองที่มีข้อจำกัดของความเปลี่ยนแปลงของรัฐไทยก็ตาม เป็นทางเลือกที่ไม่น่าจะทำได้สำเร็จ อย่างน้อยในช่วงเวลา 5 ปี 10 ปีข้างหน้า

แต่เราสามารถทำให้ประชาชนกลับมีอำนาจในการเลือกชะตาชีวิตของตัวได้ พูดอีกอย่างหนึ่งคือการเพิ่มพลังอำนาจให้แก่ผู้ไร้อำนาจ(empowerment) ไม่แต่เพียงไม่ควรขัดขวางกีดกันมิให้ประชาชนในพื้นที่รวมตัวกัน เพื่อทำกิจกรรมต่างๆ ที่เขาเห็นว่าสำคัญ หากเราควรสนับสนุนด้วยซ้ำ นอกจากนี้ก็ไม่ควรจำกัดเฉพาะกิจกรรมทางเศรษฐกิจ เช่น การหารายได้เพิ่มของกลุ่มแม่บ้าน หรือกิจกรรมทางวัฒนธรรม เช่นแสดงลิเกฮูลูเท่านั้น แม้แต่กิจกรรมทางการเมือง ซึ่งรัฐเองออกจะไม่ค่อยไว้วางใจ

เพราะประชาชนควรมีพลังอำนาจที่จะต่อรอง, ต่อต้าน หรือเรียกร้อง สิ่งที่เขาต้องการ ในท่ามกลางอำนาจอื่นๆ ที่แทรกเข้าไปกดดันชีวิตของเขา ไม่ว่าจะเป็นอำนาจรัฐ, ทุน หรืออำนาจของฝ่ายแข็งข้อต่อรัฐ

ในทรรศนะของผม กรณีตากใบจึงเป็นกรณีที่สะเทือนขวัญยิ่งกว่ากรือเซะหลายเท่านัก ไม่ใช่เพราะจำนวนศพมากกว่า แต่เพราะประชาชนใช้สิทธิตามรัฐธรรมนูญ จะผิดถูกมีแต่ต้องเจรจาต่อรองกันเท่านั้น การสังหารหมู่ที่เกิดขึ้นจะโดยเจตนาหรือไม่ก็ตาม ปิดโอกาสของการที่ประชาชนจะเคลื่อนไหว เพื่อหาหนทางเลือกที่สาม ซึ่งอาจไม่ตรงกับทางเลือกที่รัฐให้ และไม่ตรงกับที่กลุ่มก่อความไม่สงบให้

ผมควรเตือนไว้ด้วยว่า ทางเลือกที่สามทางการเมืองไม่จำเป็นต้องหมายถึงเลือกผู้ว่าฯ เอง, หรือขยายการปกครองแบบเทศบาลนครพัทยาและกรุงเทพฯ ไปใช้กับสามจังหวัดภาคใต้, หรือสถาปนาเขตปกครองพิเศษ ฯลฯ นั่นเป็นทางเลือกของนักการเมืองในกรุงเทพฯ ผมไม่ทราบว่าชาวบ้านในสามจังหวัดต้องการทางเลือกอะไร และผมเชื่อว่าพวกเขาก็ไม่ทราบเหมือนกัน ตราบจนกว่าพวกเขาจะมีพลังอำนาจในมือตนเอง จึงเคลื่อนไหวทางการเมืองได้อย่างเสรี และในกระบวนการนี้คงมีการต่อรองกับฝ่ายต่างๆ(เช่น ระหว่างคนในเมืองกับคนในชนบท ระหว่างภาครัฐและภาคชาวบ้าน) จนในที่สุดจึงจะได้คำตอบที่เป็นของพวกเขา

เรื่องที่สอง มาจากการสัมมนาของสมาคมนักหนังสือพิมพ์แห่งประเทศไทย หัวข้อ "รายงานข่าวสถานการณ์ภาคใต้ ตามทรรศนะของผู้บริหารข่าว"

ผู้บริหารข่าวหลายท่านด้วยกันกล่าวจนดูเหมือนจะกลายเป็นข้อสรุปของการสัมมนาไปแล้วว่า รายงานข่าวเหตุการณ์ที่เกิดขึ้น มีการใส่ความรู้สึกลงไปในรายงาน จนทำให้สิ่งที่เกิดขึ้นดูร้ายแรงกว่าที่เป็นจริง ยิ่งทำให้สถานการณ์เลวร้ายลงไป เพราะนักท่องเที่ยวหวาดวิตกบ้าง หรือเพราะทำให้ผู้ก่อการฯ มีความสำคัญมากกว่าความเป็นจริงบ้าง ในขณะเดียวกันก็เรียกร้องให้นักข่าวลงไปสัมภาษณ์ชาวบ้านให้มากขึ้น

ผมออกจะเห็นด้วยกับข้อสรุปนี้อย่างมาก แต่ไม่ได้หมายความว่านักข่าวและสื่อควรงดออกข่าวเหตุการณ์ก่อความไม่สงบ ซึ่งเกิดขึ้นจริงในภาคใต้ นั่นเป็นหน้าที่ของสื่ออยู่แล้ว แม้ว่าการรายงานความจริงอาจเท่ากับราดน้ำมันแทนน้ำลงไปก็ตาม ขออย่าให้สื่อกรุณาแก่ผู้อ่านมากถึงขนาดปั้นกระแสความคิดให้ด้วยการกล่าวเท็จ หรืองดกล่าวความจริงเลย

สิ่งที่ผมเห็นด้วยอย่างมากก็คือ ข่าวคราวเกี่ยวกับภาคใต้ทั้งหมดที่สังคมไทยมีโอกาสรับรู้ก็คือ สิ่งที่ฝ่ายรัฐต้องการจะบอกให้สังคมรู้ เพราะนักข่าวและสื่อเสนอแต่ความเข้าใจของเจ้าหน้าที่รัฐต่อเหตุการณ์ที่เกิดขึ้น ใครถูกยิงเพราะอะไร เจ้าหน้าที่รัฐเป็นฝ่ายบอกแต่ผู้เดียว รายนี้มาจากกลุ่มก่อความไม่สงบ รายนี้เป็นเรื่องส่วนตัว รายนี้ยังไม่แน่ใจ ถ้าจะมีข่าวที่ขัดแย้งกันเองเกิดขึ้นบ้าง ก็เพราะเจ้าหน้าที่รัฐซึ่งไม่เคยประสานเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันให้สัมภาษณ์ขัดแย้งกัน

ชาวบ้านที่ผมเคยคุยด้วยเล่าเหตุการณ์ที่รายงานในหน้าหนังสือพิมพ์ไปอีกอย่างหนึ่ง ผมไม่ทราบหรอกว่าที่เขาเล่าหรือเขาเข้าใจนั้นจริงหรือไม่จริง แต่ทำให้เห็นตัวละครเพิ่มขึ้นในเหตุการณ์อีกมากทีเดียว ไม่จำกัดอยู่เฉพาะฝ่าย "พระเอก-ผู้ร้าย" อย่างที่สื่อรายงาน พูดอีกอย่างหนึ่งก็คือมีมิติด้านลึกของเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นมากกว่าฝ่ายแข็งข้อ(insurgents)กับฝ่ายรัฐ

ไม่ใช่ผมไม่ทราบคนเดียวหรอก ผมเชื่อว่าผู้สื่อข่าวเองก็ไม่ทราบ เพราะอย่างที่ผู้เข้าร่วมสัมมนากล่าวไว้ ผู้สื่อข่าวไม่ยอมลงไปคุยกับชาวบ้าน(โดยส่วนตัว ผมเชื่อว่าแม้แต่เจ้าหน้าที่การข่าวของรัฐเองก็ไม่ทราบ เพราะการหาข่าวและวิเคราะห์ข่าวไปจำกัดอยู่กับแก่นเรื่อง "พระเอก-ผู้ร้าย" เพียงเรื่องเดียว ผลก็คือรัฐบาลแก้ไขสถานการณ์ไม่สำเร็จตลอดมา)

แปลกไหม ในท่ามกลางข่าวจริงหรือข่าวลือของชาวบ้านว่า การอุ้มยังมีอยู่ ไม่เคยมีผู้สื่อข่าวตามไปเจาะดูเป็นตัวอย่างว่าบุคคลที่ถูกอุ้มไปนั้นคือใคร และสถานการณ์การหายตัวของเขานั้นเป็นอย่างไร แปลกไหม ไม่มีผู้สื่อข่าวสักคนได้รับความไว้วางใจจากฝ่ายแข็งข้อ ให้ได้โอกาสสัมภาษณ์แบบเจาะลึกกับตน โดยไม่เปิดเผยชื่อ

ผมไม่ทราบว่าสื่อไม่ขวนขวายจะหาโอกาสนั้น หรือสื่อไม่ได้รับความไว้วางใจจากทั้งชาวบ้านและฝ่ายแข็งข้อ จนกระทั่งไม่มีทางหาโอกาสดังกล่าวได้เลย ถ้าเช่นนั้นสื่อก็ควรถามตัวเองว่าทำไม ถ้าสื่อไม่อยู่ในฐานะที่ได้รับความไว้วางใจจากตัวละครทุกฝ่ายในเหตุการณ์ สื่อยังสามารถทำหน้าที่ของตนได้อยู่อีกหรือ

และด้วยเหตุดังนั้น สังคมไทยและรัฐบาลไทยจึงมืดมิดกับสถานการณ์ที่เกิดขึ้นในภาคใต้ มองไม่เห็นความสลับซับซ้อนของปัญหา เราทุกคนนั่งมองสถานการณ์ในภาคใต้เหมือนดูหนัง คือนั่งลุ้นให้ฝ่ายพระเอกชนะเสียที ระหว่างนี้ก็ได้แต่นั่งเฮให้แก่คำพูดมันๆ ของแม่ทัพ นายกอง และรัฐมนตรีกลาโหมไปวันๆ

สองเรื่องนี้ซ้อนกันอยู่ตรงที่ว่า การเพิ่มพลังอำนาจให้แก่ประชาชนในพื้นที่ เพื่อจะทำให้เขาสามารถค้นหาทางเลือกที่สามซึ่งเป็นของเขาเองนั้น ไม่อาจเกิดขึ้นได้ในสังคมที่ไม่ยอมรู้เรื่องของภาคใต้มากไปกว่าการต่อสู้ระหว่างรัฐและผู้แข็งข้อ

การที่ประชาชนในพื้นที่เข้าไม่ถึงสื่อ(หรือสื่อไม่ขวนขวายพอจะให้เสียงของเขาดัง) การรวมตัวโดยสงบ เพื่อเรียนศาสนา, เพื่อระดมเงินสำหรับการเดินทางไปฮัจญ์, หรือเพื่อประท้วงการกระทำของเจ้าหน้าที่รัฐซึ่งไม่เป็นที่ไว้ใจของตน ฯลฯ จึงทำให้สังคมไทยเข้าใจการกระทำของเขาไม่ได้ และพร้อมจะยอมรับทันทีว่าเขาคือกลุ่มก่อความไม่สงบ

สื่อที่ทำงานอย่างรับผิดชอบ จะสร้างทางเลือกที่สามให้แก่ประชาชนได้มาก ไม่ว่าจะเป็นประชาชนในสถานการณ์ก่อความไม่สงบ หรือประชาชนในสถานการณ์อื่นใดก็ตาม