1. กระบวนการเรียน- การสอนกฎหมายของประเทศไทยมีลักษณะเป็นศาสตร์หรือไม่

2. กฎหมายที่นำมาสอนมาเรียนกันนั้นมีความเป็นกฎหมายที่สอดคล้องกับสังคมไทยมากน้อยเพียงใด
3. วิธีการที่นำมาใช้ในการเรียนการสอนนั้นเป็นวิธีการที่สอนให้ผู้เรียนสามารถที่จะเข้าใจความเป็นธรรมซึ่งเป็นรากฐานของกฎมาย และเห็นถึงโลกในความเป็นจริงของสังคมที่ไม่เป็นธรรมได้มากน้อยเพียงใด

4. ได้มีการพัฒนาวิธีคิดที่เรียกว่านิติวิธีที่สามารถอธิบาย หรือตอบคำถามใหม่ที่เกิดขึ้นท่ามกลางกระแสการเปลี่ยนแปลง บ้างหรือไม่
5. มีงานวิจัยหรืองานวิชาการซึ่งเป็นที่ยอมรับสนับสนุนกระบวนการเรียนการสอนมากน้อยเพียงใด
6. มีวัฒนธรรมทางวิชาการที่เชื่อมกับสังคมวงกว้างมากน้อยเพียงใด เป็นต้น

- มีปรากฏอยู่ในหนังสือ คู่มือการศึกษากฎหมายวิชากฎหมายแพ่ง : หลักกฎหมายทั่วไปตามคำสอน ของ ดร.ปรีดี เกษมทรัพย์ สมยศ เชื้อไทย [1]
- มีปรากฏในหนังสือ "ความเป็นมา และหลักการใช้นิติวิธีในระบบซิวิลลอว์และคอมมอนลอว์" ของ ผ.ศ. ดร.กิตติศักดิ์ ปรกติ [2]
- มีปรากฏอยู่ในหนังสือ "กฎหมายมหาชน เล่มที่ 1 : วิวัฒนาการทางปรัชญาและลักษณะของกฎหมายมหาชนยุคต่างๆ" ของ
ศ.ดร. บวรศักดิ์ อุวรรณโณ[3]

ดังนั้น เมื่อเป้าหมายของหลักสูตรนิติศาสตร์ซึ่งมีอยู่ 2 ระดับคือ

- เป้าหมายแรกที่ต้องการที่จะสอนให้ผู้เรียนทราบถึงว่า กฎหมายที่ใช้มีอยู่อย่างไรบ้าง (What the law is ?) และ
- กฎหมายที่ควรจะเป็น ควรเป็นอย่างไร ( What the law should to be ?)

แนวทางแรก เป็นการศึกษากฎหมายเปรียบเทียบในฐานะที่เป็นส่วนหนึ่งของกระบวนนิติบัญญัติ (Legislative comparative law) ซึ่งจะมีลักษณะที่เป็นการเปรียบเทียบ เพื่อเป้าหมายของการแสวงหาแนวทางที่จะนำไปสู่การบัญญัติกฎหมายใหม่ๆ เพื่อแก้ปัญหาในทางกฎหมายที่ไม่สามารถจะแก้ได้โดยกฎหมายที่มีอยู่เดิม จึงแสวงหาแนวทางใหม่ๆที่หยิบยืมจากสังคมหรือประเทศหรือจากระบบกฎหมายอื่นๆ ซึ่งได้ทำกันมาเป็นเวลานานแล้วโดยเฉพาะอย่างยิ่งในยุโรป

แนวทางที่สอง เป็นการศึกษากฎหมายเปรียบเทียบในฐานะที่เป็น สาขาวิชาหนึ่งในการศึกษากฎหมาย (Scholarly comparative law) กฎหมายเปรียบเทียบในฐานะสาขาวิชาหนึ่งในทางกฎหมายนี้ เริ่มต้นในกลางศตวรรษที่ 19 และมีพัฒนาการมาเป็นลำดับ ส่วนใหญ่แล้วก็อยู่ในกลุ่มประเทศยุโรปเช่นกัน

- การศึกษานิติศาสตร์ในเชิงข้อเท็จจริงในทางประวัติศาสตร์กฎหมาย ( Legal History Study)
- การศึกษานิติศาสตร์ในเชิงข้อเท็จจริงในทางสังคมวิทยาทางกฎหมาย ( Legal Sociology )
- การศึกษานิติศาสตร์ในเชิงข้อเท็จจริงในทางมานุษยวิทยาทางกฎหมาย ( Legal Anthropology)

ประการแรก การมีแนวทางการศึกษาหลายๆแนวทางดังกล่าว เกิดขึ้นจากการตั้งคำถามที่เป็นทั้งการวิเคราะห์ ประเมินผลการทำงานของระบบกฎหมายในระบบเดิม และในเวลาเดียวกัน ก็ไม่ได้คิดว่ากฎหมายของรัฐเท่านั้นที่จะตอบตำถามต่างๆได้

ประการที่สอง มีความพยายามที่จะทำให้เกิดการบรูณาการของเครื่องมือ ในการแสวงหาความรู้ของศาสตร์ต่างๆ เข้าหากันอยู่ตลอดเวลา หรือที่เรามักจะคุ้นเคยกันสำหรับวงวิชาการไทยคือ คำว่า Interdisciplinary แต่ก็ไม่เคยเกิดขึ้นจริงๆด้วยเหตุผลหลายประการ ซึ่งเชื่อมโยงกับอำนาจทางกฎหมาย กลไกของรัฐ

และที่สำคัญก็คือ กระบวนการแสวงหาความรู้ดังกล่าวมีปฏิบัติการจริงๆร่วมไปกับสังคม ไม่ได้ตัดขาดไปจากสังคม มีการทำงานทางการศึกษาค้นคว้าร่วมกับหน่วยงานในภาครัฐ และองค์กรพัฒนาต่างๆ ดังจะเห็นได้จากการมีกิจกรรมทางวิชาการในรูปแบบต่างๆ ออกมาอย่างต่อเนื่อง เช่น การมีงานสัมมนา การมีเวทีแลกเปลี่ยนความก้าวหน้าทางวิชาการในวงกว้าง มีการเผยแพร่ความคิดข้อค้นพบต่างๆมากมาย มีการหยิบเอางานทางวิชาการไปใช้อย่างจริงจัง

ด้วยเหตุดังกล่าวข้างต้น ใช่หรือไม่ที่ทำให้ระบบกฎหมายของประเทศที่เรียกได้ว่าพัฒนาแล้ว เป็นระบบกฎหมายที่สามารถให้คำตอบและดำรงคงอยู่คู่กับสังคมได้ เพราะมีทางเลือก ทางออกในทางกฎหมายที่สร้างสรรขึ้นด้วยกระบวนการในการจัดการความรู้ โดยแนวทางและวิธีการที่มีพลังในการทำความเข้าใจ หรือคาดการณ์ปรากฏการณ์ต่างๆทั้งที่เกิดขึ้นมาแล้ว ทั้งที่กำลังเป็นปัญหา และแนวโน้มที่กำลังจะมาถึง ได้อย่างมีพลังมีเหตุมีผล หรือใกล้ความจริงมากที่สุด และแนวคิดต่างๆที่พัฒนาขึ้นมาก็สอดคล้องเหมาะสมกับสภาพทางสังคม เศรษฐกิจ การเมือง และวัฒนธรรม

ในที่นี้จะขอกล่าวถึงบางส่วนของทั้งสามแนวทางที่จะช่วยให้สามารถเข้าใจพัฒนาการของ Legal Pluralism

แนวคิดที่ว่าด้วยการศึกษากฎหมายในเชิง Legal Pluralism เป็นแนวคิดที่ต่อยอดและแตกสาขามาจาก แนวทางการศึกษากฎหมายในเชิงข้อเท็จจริงทางมานุษยวิทยา ซึ่งเริ่มมีการศึกษาในแนวทางนี้ตั้งแต่ประมาณช่วงปี ค.ศ. 1860 เป็นต้นมา แต่ในการศึกษาในยุคแรกนี้เป็นการศึกษากฎหมายในเชิงมานุษยวิทยา ที่เข้าไปศึกษาว่า ในประเทศที่ตกอยู่ภายใต้อิทธิพลของกฎหมายแบบตะวันตก ชนเผ่าพื้นเมืองเดิมสามารถที่จะดำรงอยู่ได้อย่างไร และใช้กฎหมายอะไร

ซึ่งจะเห็นได้ว่าเมื่อคำถามเป็นเช่นนี้ แนวทางของการศึกษาจึงไม่ใช่การไปดูกฎหมายที่เป็นทางการของภาครัฐ หากแต่ต้องลงไปเก็บข้อมูลในพื้นที่จริงๆ ซึ่งยังไม่เคยมีงานศึกษาใดดำเนินการมาก่อน เพราะเป็นแนวทางใหม่ ในทางกฎหมายเองก็เป็นแนวทางที่แตกต่างออกไปอย่างสิ้นเชิง ทั้งในทางแนวความคิด ทฤษฎีที่ใช้ วิธีการศึกษา ประชากรที่ศึกษา ซึ่งทำให้พบความหลากหลาย ความซับซ้อนของลำดับของการบังคับใช้กฎหมาย สถาบันต่างๆที่เข้ามาทำหน้าที่ในการระงับข้อพิพาท ทั้งทางตรงและทางอ้อม ซึ่งมักจะอยู่นอกระบบของรัฐที่เป็นทางการ

ความสลับซับซ้อนเช่นนี้ ทำให้นักมานุษยวิทยาทางกฎหมาย ต้องพยายามในการทำความเข้าใจหรือหาคำตอบ และวิธีการที่จะอธิบายปรากฏการณ์ของการที่มนุษย์ดำรงอยู่ได้ ภายใต้กฎกติกาและวิธีการระงับความขัดแย้งที่หลากหลายนั้น สามารถที่จะอธิบายได้ด้วยแนวคิด Legal Pluralism ซึ่งเท่ากับเป็นการเสนอว่าในความเป็นจริงมันมีการใช้กฎกติกาต่างๆ อยู่มากมาย ไม่ได้มีเฉพาะกฎหมายของรัฐเท่านั้น

ดังนั้นกฎหมาย กฎ กติกาต่างๆที่มีใช้อยู่ในความเป็นจริงเป็นอย่างไร มีวิธีการเงื่อนไขในการใช้อย่างไร และมีผลอย่างไร จึงเป็นความสนใจอย่างหนึ่งของนักมานุษยวิทยา โดยเฉพาะอย่างยิ่งนักมานุษยวิทยาทางกฎหมาย โดยแนวคิดนี้เพิ่งที่จะเริ่มเมื่อประมาณปี ค.ศ. 1970 และภายหลังจากนั้น นักวิจัยทางด้านมานุษยวิทยาทางกฎหมายก็ได้ขยายขอบเขตของการศึกษา และพัฒนา ทั้งในทางแนวคิดทฤษฎีที่จะใช้ในการอธิบาย และข้อมูลเชิงประจักษ์ ออกไปอย่างกว้างขวาง

โดยไม่ได้ยึดติดกับการที่จะต้องศึกษาหรือให้ความสนใจแต่ประเทศที่ตกอยู่ในภาวะที่เป็นอาณานิคมประเทศตะวันตกเท่านั้น แต่ยังได้ศึกษาในประเทศอุตสาหกรรมด้วย อีกทั้งยังได้ขยายการศึกษาวิจัยออกไปในทางด้านระหว่างประเทศ และในประเด็นของกฎหมายระหว่างประเทศ รวมถึงในระยะหลังได้ขยายขอบเขตการศึกษาออกไปโดยติดตามศึกษาผลกระทบของโลกาภิวัฒน์ด้วยเช่นกัน[5]

แม้ Legal Pluralism จะเป็นสาขาที่แตกมาจากแนวทางการศึกษานิติศาสตร์ในเชิงข้อเท็จจริงในทางมานุษยวิทยาทางกฎหมาย แต่จากกระบวนการทำงานในทางด้านนี้ มีข้อสังเกตว่ามีการนำเอาแนวทางการศึกษานิติศาสตร์ในแนวทางอื่น (เช่น กฎหมายเปรียบเทียบ การศึกษาในเชิงประวัติศาสตร์ทางกฎหมาย และแนวทางอื่นๆ )เข้ามาร่วมในการศึกษาด้วย

นอกจากนั้น เป็นที่น่าสนใจว่า ในปัจจุบันแนวการศึกษาในแนวทาง Legal Pluralism นี้ ได้ขยายหรือแพร่หลายออกไปยังพื้นที่ต่างๆมากมาย อาทิเช่น ในยุโรปแทบจะเรียกได้ว่า Legal Pluralism เป็นสิ่งที่รู้จักแพร่หลาย ในทวีปออสเตรเลีย แอฟริกา ในประเทศอังกฤษ สหรัฐอเมริกา นิวซีแลนด์ อินเดีย มาเลเซีย ฟิลิปปินส์ เป็นต้น ซึ่งในแต่ละประเทศก็มีจุดเริ่ม และจุดเน้น หรือแนวทางที่แตกต่างหลากหลาย

Legal Pluralism สามารถสะท้อนสถานะวิชาการของนิติศาสตร์ไทยได้อย่างไรบ้าง?
ประการแรก หากแนวทางที่ Legal Pluralism ใช้เป็นแนวทางในเชิงการบรูณาการศาสตร์ทั้งหลายเข้ามา เพื่อช่วยในการทำความเข้าใจปรากฏการณ์ต่างๆ แนวทางของ Legal Pluralism จะช่วยทำให้ วงการนิติศาสตร์ไทย สามารถมีระบบข้อมูลในทางกฎหมายอย่างน้อยๆข้อมูลที่สำคัญ จำเป็น ที่ทันสมัย และที่สำคัญไม่น้อยไปกว่ากันคือ สะท้อนความเป็นจริงในสังคมไทย ที่สามารถบอกแนวโน้มอนาคตได้ ซึ่งปัจจุบันวงการนิติศาสตร์ไทยไม่มีข้อมูลกฎหมายในลักษณะเช่นนี้ ข้อมูลที่มีอยู่ส่วนใหญ่ก็เป็นชุดของราชการเพื่อประโยชน์ของทางราชการ ควรจะนำเอาแนวทาง Legal Pluralism มาพัฒนาระบบฐานข้อมูลทางกฎหมายเสียใหม่ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในระยะแรกที่ควรที่จะรีบเร่งต้องดำเนินการคือ

1. ข้อมูลในเชิงมานุษวิทยาทางกฎหมายทั้งหมดของ ทั้งชุมชนในเขตเมือง และชนบท
2. ข้อมูลเกี่ยวกับบรรดากฎระเบียบต่างๆที่มีลักษณะเป็นกฎหมายท้องถิ่น ที่เคยมีการบังคับใชู่จนถึงปัจจุบันนี้ ว่ามีอยู่อย่างไร ทั้งที่เป็นเรื่องของประชาชน ชุมชน โดยทั่ว ๆ ไป รวมถึงบรรดากฎระเบียบต่างๆในกิจกรรมทางเศรษฐกิจในทางการค้าขายต่างๆ ด้วย
3. ข้อมูลเกี่ยวกับระบบการระงับข้อพิพาทในรูปแบบต่างๆ นอกระบบทางการที่เป็นของรัฐ

ประการที่สาม แนวทาง Legal Pluralism จะเป็นการช่วยต่อยอดให้ในส่วนของนิติศาสตร์แนวดั่งเดิมกระแสหลัก ให้มีความทันสมัย ให้สามารถที่จะผลักดัน สานข้อเสนอของแนวทางการแก้ไขปัญหาเดิมๆของวงการนิติศาสตร์ต่อให้เป็นจริงขึ้น

อาทิ เช่น ข้อเสนอของแนวทางการพัฒนาของกลุ่มนักกฎหมายมหาชน ที่ต้องการจะผลักดันเรื่อง นิติรัฐ ซึ่งหากสามารถทำให้สังคมได้รับรู้ และมีข้อมูลเกี่ยวกับสังคมไทยอย่างแท้จริง จับต้องได้ มีรูปธรรมที่เป็นตัวอย่างที่ดี (รวมถึงรูปแบบที่เป็นบทเรียนของความล้มเหลว) มีเวทีของการสร้างสำนึกของความเป็นธรรมในแง่มุมอื่น ที่ไม่ใช่เริ่มจากตัวบทกฎหมายของรัฐ ก็จะช่วยทำให้แนวทางข้อเสนอนั้น สามารถที่จะปฏิบัติได้เป็นจริงยิ่งขึ้น

กล่าวอีกนัยหนึ่ง การจะมีนิติรัฐได้นั้น จะต้องช่วยกันสร้าง เงื่อนไขทางสังคม แนวทางที่กลุ่มกฎหมายมหาชนเสนอนั้น เป็นการเสนอบนกรอบความคิดเชิงโครงสร้าง ที่เน้นโครงสร้างรัฐระดับบน แต่การจะนำเอาแนวทางดังกล่าวไปสู่ภาคการปฏิบัติจะต้องใช้กรอบคิดในลักษณะที่เป็นในเชิง Micro และตั้งอยู่บนความเป็นพหุนิยม ต้องไม่เริ่มจากความเป็นรูปแบบที่เป็นทางการ ต้องไม่ใช่และไม่ใช้ระบบกฎหมาย หรือกล่าวอีกนัยหนึ่งคือต้องทิ้งมายาคติทางกฎหมายที่ว่า กฎหมายเดี่ยวสำหรับทุกๆคน( One Law for All ) แต่จะต้องเป็นกฎหมายในระบบพหุนิติสังคมรัฐ หรือ Legal Pluralism Socio-State

ตัวอย่างรูปธรรมที่เห็นได้ชัดเจนที่สุด ซึ่งสะท้อนให้เห็นถึงปัญหาของวิธีคิดของนิติศาสตร์กระแสหลักแนวดั่งเดิมที่ชัดที่สุด คือ กรณีปัญหาที่เกิดขึ้นในการนำรัฐธรรมนูญไปบังคับใช้ ซึ่งยังไม่บรรลุผลตามเจตนารมณ์ของรัฐธรรมนูญ

อีกตัวอย่างหนึ่งที่สะท้อนให้เห็นถึงบทบาทของ Legal Pluralism ซึ่งมิได้มีจำกัดแต่ในทางด้านกฎหมายมหาชน หรือมิติทางด้านสังคมเท่านั้น ในทางกฎหมายเอกชนเอง ในทางกฎหมายระหว่างประเทศก็นำแนวทาง Legal Pluralism ไปใช้ด้วย ในกรณีเช่นนี้เป็นเรื่องปรกติในระบบกฎหมายต่างประเทศ [6] ดังที่เป็นที่รู้จักกันในนามของอนุญาโตตุลาการ หรือในแนวทางกระบวนการยุติธรรมเชิงสมานฉันท์ ที่กำลังใช้อยู่จริงๆในสังคมไทยในเวลานี้

ทางเลือกของวงวิชานิติศาสตร์ไทย
ข้อที่น่าสงสัยในฐานะที่เป็นผู้ที่อยู่ในวงการศึกษานิติศาสตร์ ออกจะสงสัยอยู่ในทีว่า วงวิชาการนิติศาสตร์ไทยเคยมีโอกาสได้เลือกทางเดินจริงๆจังๆบ้างหรือไม่ หรือในบางจังหวะที่พอจะกระทำได้ ก็ไม่ได้ใช้จังหวะดังกล่าวให้เกิดประโยชน์เท่าที่ควร โดยสรุปอาจจะกล่าวได้ว่าในส่วนของสถาบันการศึกษา ไม่ค่อยที่จะมีการเปลี่ยนแปลงในหลักสูตรนิติศาสตร์มากนัก เมื่อเปรียบเทียบกับการเปลี่ยนแปลงและปัญหาต่างๆที่เกิดขึ้นในสังคมไทยอย่างมาก โดยสิ่งที่เรียกกันว่า "ความรู้" ( ? ) เดิมๆในทางกฎหมายไม่สามารถที่จะให้ทางออกกับปัญหาเหล่านั้นแก่สังคมได้

สภาพปัจจุบันของนิติศาสตร์ไทยในปัจจุบัน คือไม่มีความเป็นศาสตร์พอที่จะสามารถอธิบายสังคมไทยในท่ามกลางการเปลี่ยนแปลงได้ ความไร้รากทางสังคมในเชิงกฎหมาย การปฎิเสธข้อมูลที่เป็นรากฐานจริงๆของชุมชน ที่ไม่ได้อยู่ในสารบบของทางราชการสร้างขึ้น หรือปฎิเสธไม่รับเอาข้อมูลที่ไม่เข้ากับสิ่งที่กฎหมายบัญญัติไว้ เมื่อเป็นเช่นนี้ นิติศาสตร์ซึ่งเป็นศาสตร์ที่ว่าด้วยระบบอำนาจของกฎเกณฑ์ของสังคม ตลอดระยะเวลาที่ผ่านมาเป็นการศึกษาการใช้อำนาจในการตัดตีนให้เข้ากับเกือก เพราะชุดความรู้ที่เรียกว่านิติศาสตร์นั้นปฎิเสธความเป็นอยู่ที่เป็นอยู่จริงๆของผู้คนส่วนใหญ่ในสังคมไทย ความเป็นธรรมจึงมีได้เฉพาะที่กฎหมายบัญญัติไว้ให้นักกฎหมายเป็นคนที่คอยชี้ว่า อะไรเป็นธรรมหรือไม่เป็นธรรม และมีกลไกที่คอยกดขี่บังคับให้ประชาชนยอมรับ

นับวันสภาพเช่นนี้เมื่อพลังของประชาชนเติบโตขึ้น การเข้าถึงข้อมูลต่างๆและการหยิบยกเอาข้อมูลมาใช้มีมากขึ้น สภาพเช่นนี้จะยิ่งทำให้นิติศาสตร์ถูกตั้งคำถามมากขึ้น ถูกท้าทายมากขึ้น และเมื่อเป็นเช่นนั้นหากนิติศาสตร์ไม่พัฒนา ไม่สามารถที่จะให้คำตอบที่มีเหตุมีผล ไม่สามารถที่จะสร้างความเป็นธรรมให้เกิดขึ้นได้แล้ว ความชอบธรรมที่จะเป็นศาสตร์ก็จะไม่เหลืออีกต่อไป

ในปัจจุบันระบบกระบวนการยุติธรรมภายใต้กระแส การปฎิรูปการเมือง ที่นำมาสู่การก่อตั้งองค์กรที่ใช้อำนาจทางกฎหมายเช่น ศาลรัฐธรรมนูญ ศาลปกครอง คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ การกระจายอำนาจให้แก่องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น การปฎิรูประบบราชการ พร้อมทั้งการมีบทบัญญัติหลายๆฉบับที่กำหนดให้เจ้าหน้าที่ก็ดี หน่วยงานก็ดี จะต้องมีการปรับกระบวนทัศน์ในการทำงาน ปรับรูปแบบ วิธีการในการปฎิบัติราชการ

ซึ่งหมายความว่าความคิดในทางกฎหมายที่เกี่ยวกับการปฎิบัติงานจะต้องเปลี่ยนแปลงไปด้วย แต่อย่างไรก็ตาม จะเห็นว่าวงวิชาการนิติศาสตร์ไทยไม่สามารถที่จะรองรับการเปลี่ยนแปลงดังกล่าวได้ทัน จึงทำให้ส่วนราชการต่างๆพยายามที่จะหาวิธีในการปรับองค์กรความรู้ ซึ่งวงวิชาการนิติศาสตร์ในระดับมหาวิทยาลัยหรือในเชิงสถาบันแทบจะไม่ได้เข้าไปเกี่ยวข้อง ยกเว้นบางส่วนของบุคคลกร ดังจะเห็นได้จากกรณีการก่อตั้งสถาบันพระปกเกล้า การสร้างหลักสูตรอบรมความรู้กฎหมายมหาชนชั้นสูง การสร้างหลักสูตรระยะสั้นสำหรับกฎหมายบางเรื่องที่สำคัญๆ เป็นต้น

ในเวลาเดียวกัน ในภาคประชาชนก็หลุดพ้นจากความกลัวอำนาจตามกฎหมาย ที่ตนเองรู้สึกว่าไม่มีเหตุผลที่ดีพอ หรือไม่มีความเป็นธรรม ไม่ว่าจะเป็นในทางด้านบทบัญญัติกฎหมาย ดังที่มีปรากฏการณ์ให้เห็นในรูปของการลุกขึ้นมาใช้สิทธิตามรัฐธรรมนูญ ทั้งๆที่รู้อยู่ว่าอาจจะโดยกระบวนการยุติธรรมภายใต้อำนาจนิยมเข้าจัดการ เช่นในกรณีของผู้นำการเรียกร้องทั้งหลาย มักจะโดนดำเนินคดีในข้อหาเล็กๆน้อยๆ เพื่อทำการข่มขู่ให้ยุติบทบาทหรือสร้างความไม่ชอบธรรมแก่การเรียกร้องดังกล่าว[7] ผลที่ตามมาก็คือมหาวิทยาลัยไม่ได้เป็นแหล่งขององค์ความรู้ทางกฎหมายอีกต่อไป

การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นดังที่ได้กล่าวมาข้าง ได้สะท้อนให้เห็นนัยที่สำคัญประการหนึ่งในทางวิชาการ กล่าวคือ เริ่มที่จะมีความหลากหลายของแหล่งความรู้ในทางกฎหมาย ซึ่งหมายความว่า ความรู้ทางกฎหมายไม่ได้มีมาจากแหล่งเดียว และมีผลต่อไปในแง่ที่ว่ากระบวนการในการให้เหตุผลก็ดี การบังคับใช้กฎหมายก็ดี มีระบบที่หลากหลายมากขึ้นกว่าระบบที่เป็นมาแต่เดิม ความหลากหลายทั้งแหล่งความคิด ความหลากหลายของกระบวนการที่เหมาะสมในการใช้อำนาจที่สอดคล้องกับความต้องการของประชาชน ความหลากหลายเช่นนี้เป็นรากฐานที่สำคัญของระบบกฎหมายที่เรียกว่า Legal Pluralism

เมื่อมาถึงเวลานี้ที่มหาวิทยาลัยเชียงใหม่มีอายุครบ 40 ปี สาขาวิชานิติศาสตร์ มีอายุครบ 13 ปี ในขณะที่มีสถาบันอุดมศึกษาซึ่งเปิดสอนทางนิติศาสตร์ ทั้งในส่วนกลางและภูมิภาคมีอยู่มากมาย รวมทั้งที่เป็นของเอกชนและของรัฐ ทั้งในระดับปริญญาตรี ปริญญาโท และปริญญาเอก การเพิ่มขึ้นในเชิงปริมาณของสถาบันเช่นนี้ โดยไม่มีการมาทบทวนทิศทาง จุดเน้น ว่าจะไปทางไหน เพื่อประโยชน์ของประชาชนกลุ่มไหน(นอกจากประโยชน์ในรูปของเงินที่สถาบันการศึกษาที่ได้รับไปแล้วในขณะนี้) และที่สำคัญก็คือ องค์ความรู้ทางนิติศาสาตร์ทั้งที่เป็นของไทยและสากลที่เป็นรากฐานสำคัญของสถาบันที่ทำหน้าที่ในการจัดการความรู้เป็นความรู้ที่เหมาะสม สอดคล้อง และสามารถที่จะแก้ปัญหาสำคัญๆของสังคมไทยและของมนุษยชาติ ได้หรือไม่ อย่างไร เป็นประเด็นชวนให้วงนิติศาสตร์ไทยช่วยกันคิด

บรรณานุกรม

กิตติศักดิ์ ปรกติ, ความเป็นมา และหลักการใช้นิติวิธีในระบบซิวิลลอว์และคอมมอนลอว์, คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, สำนักพิมพ์วิญญูชน, 2546.

บวรศักดิ์ อุวรรณโณ, กฎหมายมหาชน เล่มที่ 1 : วิวัฒนาการทางปรัชญาและลักษณะของกฎหมายมหาชนยุคต่างๆ, คณะนิติศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, สำนักพิมพ์นิติธรรม, 2536.

ปรีดี เกษมทรัพย์ , สมยศ เชื้อไทย, คู่มือการศึกษากฎหมายวิชากฎหมายแพ่ง : หลักกฎหมายทั่วไปตามคำสอน สำนักพิมพ์ประกายพรึก, 2534.

ไพสิฐ พาณิชย์กุล, กฎหมายกับการเบียดบังคนจน, สาขาวิชานิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่www.geocities.com/midnightuniv/

ไพสิฐ พาณิชย์กุล , คนจนภายใต้ความสัมพันธ์ทางกฎหมาย ,เอกสารประกอบการสัมมนาเรื่องแนวทางการสร้างความเสมอภาคและความเป็นธรรมทางกฎหมายสำหรับคนจน ,กระทรวงยุติธรรม และเนติบัณฑิตยสภา โดยการสนับสนุนนของ สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว) , 2546

Outline of Research Programme Project Group "Legal Pluralism" at the Max Planck Institute for Social Anthropology, Halle/Saale April 2002.

Peter De Cruz, Comparative Law in a Changing World, Cavendish Publishing Limited, The Glass House, Wharton Street, London , 1995.

Robert Wolfe "See you in Geneva? Pluralism and centralism in legal representations of the trading system" School of Policy Studies , Queen's University, Kingston, Ontario ( April 2004)

--------------------------------------------------------

เชิงอรรถ
[1]ดร.ปรีดี เกษมทรัพย์ , สมยศ เชื้อไทย คู่มือการศึกษากฎหมายวิชากฎหมายแพ่ง : หลักกฎหมายทั่วไปตามคำสอน สำนักพิมพ์ประกายพรึก 2534
[2]ผ.ศ. ดร.กิตติศักดิ์ ปรกติ "ความเป็นมา และหลักการใช้นิติวิธีในระบบซิวิลลอว์และคอมมอนลอว์" คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ สำนักพิมพ์วิญญูชน ( 2546 )

[3] ศ.ดร. บวรศักดิ์ อุวรรณโณ "กฎหมายมหาชน เล่มที่ 1 : วิวัฒนาการทางปรัชญาและลักษณะของกฎหมายมหาชนยุคต่างๆ" คณะนิติศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย สำนักพิมพ์ นิติธรรม ( 2536 )
[4] Peter De Cruz " Comparative Law in a Changing World " Cavendish Publishing Limited, The Glass House , Wharton Street, London , 1995 (P. 12-15 )

[5]Outline of Research Programme Project Group "Legal Pluralism" at the Max Planck Institute for Social Anthropology, Halle/Saale April 2002
[6] Robert Wolfe "See you in Geneva? Pluralism and centralism in legal representations of the trading system" School of Policy Studies , Queen's University, Kingston, Ontario ( April 2004)

[7] โปรดดูรายละเอียด " กฎหมายกับการเบียดบังคนจน " ไพสิฐ พาณิชย์กุล สาขาวิชานิคิศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ใน www.geocities.com/midnightuniv/
หรือ ใน " คนจนภายใต้กฎหมาย " เอกสารประกอบการสัมมนา " แนวทางการสร้างความเสมอภาคและความเป็นธรรมทางกฎหมายสำหรับคนจน" จัดโดยกระทรวงยุติธรรม และเนติบัณฑิตยสภา โดยการสนับสนุนนของ สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว) 2 ก.ค. 2546

 

 

บทความที่นำเสนอก่อนหน้านี้ของมหาวิทยาลัยเที่ยงคืน
หากนักศึกษาและสมาชิกท่านใตสนใจ
สามารถคลิกไปอ่านได้จากที่นี่...คลิกที่ภาพ

 

ไปหน้าแรกของมหาวิทยาลัยเที่ยงคืน I สมัครสมาชิก I สารบัญเนื้อหา 1I สารบัญเนื้อหา 2 I
สารบัญเนื้อหา 3 I สารบัญเนื้อหา 4
ประวัติ ม.เที่ยงคืน

สารานุกรมลัทธิหลังสมัยใหม่และความรู้เกี่ยวเนื่อง

webboard(1) I webboard(2)

e-mail : midnightuniv(at)yahoo.com

หากประสบปัญหาการส่ง e-mail ถึงมหาวิทยาลัยเที่ยงคืนจากเดิม
midnightuniv(at)yahoo.com

ให้ส่งไปที่ใหม่คือ
midnight2545(at)yahoo.com
มหาวิทยาลัยเที่ยงคืนจะได้รับจดหมายเหมือนเดิม

 

มหาวิทยาลัยเที่ยงคืนกำลังจัดทำบทความที่เผยแพร่บนเว็ปไซคทั้งหมด กว่า 760 เรื่อง หนากว่า 11000 หน้า
ในรูปของ CD-ROM เพื่อบริการให้กับสมาชิกและผู้สนใจทุกท่านในราคา 150 บาท(รวมค่าส่ง)
(เริ่มปรับราคาตั้งแต่วันที่ 1 กันยายน 2548)
เพื่อสะดวกสำหรับสมาชิกในการค้นคว้า
สนใจสั่งซื้อได้ที่ midnightuniv(at)yahoo.com หรือ
midnight2545(at)yahoo.com

 

สมเกียรติ ตั้งนโม และคณาจารย์มหาวิทยาลัยเที่ยงคืน
(บรรณาธิการเว็ปไซค์ มหาวิทยาลัยเที่ยงคืน)
หากสมาชิก ผู้สนใจ และองค์กรใด ประสงค์จะสนับสนุนการเผยแพร่ความรู้เพื่อเป็นวิทยาทานแก่ชุมชน
และสังคมไทยสามารถให้การสนับสนุนได้ที่บัญชีเงินฝากออมทรัพย์ ในนาม สมเกียรติ ตั้งนโม
หมายเลขบัญชี xxx-x-xxxxx-x ธนาคารกรุงไทยฯ สำนักงานถนนสุเทพ อ.เมือง จ.เชียงใหม่
หรือติดต่อมาที่ midnightuniv(at)yahoo.com หรือ midnight2545(at)yahoo.com