French riot policemen

ความรุนแรงและความหมาย: ในบริบทของการจลาจลในฝรั่งเศส (1)

บทเริ่มต้น
น้อยคนนักที่จะคิดว่าการเสียชีวิตไปของวัยรุ่น 2 สองคนที่ถือว่าเป็นชนกลุ่มน้อย (Minority) ในเขตยากจน (Clichy-sous-Bois) ชานกรุงปารีสจะกลายมาเป็นชนวนให้เกิดความโกลาหล (Chaos) ครั้งที่ร้ายแรงที่สุดในหลายทศวรรษที่ผานมา ในงานเขียนชิ้นนี้ผู้เขียนจะนำเสนอการวิเคราะห์การจลาจลในฝรั่งเศสที่กลายมาเป็นความรุนแรงในมุมของ ลูอิส โคเซอร์ (Lewis A. Coser) นักสังคมวิทยาที่มีชื่อเสียงชาวอเมริกันซึ่งมีมุมมองไปในแนวทางทฤษฎีความขัดแย้ง (Conflict Theory) (2) ที่เสนอทฤษฎีหน้าที่ในทางสังคมของความรุนแรง (Social Functions of Violence)

โคเซอร์ได้เสนอแนวความคิดว่าความรุนแรง (Violence) ที่คนส่วนใหญ่มองว่าเป็นปัญหาและสิ่งที่ไม่พึงปรารถนา แท้ที่จริงแล้วมีหน้าที่ (Function) ที่สำคัญยิ่งในทุกสังคม ทั้งนี้ทั้งนั้น ผู้อ่านจำเป็นต้องเข้าใจก่อนว่า นักทฤษฎีในแนวขัดแย้งนี้เชื่อว่า การเปลี่ยนแปลง (Change) เป็นสิ่งปกติ (Normal) และไม่ได้เป็นสิ่งที่ไม่พึงปรารถนา (Undesirable) แม้จะเป็นการเปลี่ยนแปลงแบบถอนรากถอนโคน (Radical Change) ก็ตาม

ในงานเขียนของโคเซอร์ เขายกตัวอย่างการมีสิทธิและเสรีภาพมากขึ้นของคนที่เคยถูกปฏิเสธความเท่ากัน (เช่น คนผิวสี) ก่อนจะเกิดการเคลื่อนไหวทางการเมืองครั้งใหญ่ในยุคทศวรรษที่ 1960 - 70 ในสหรัฐฯ ในยุคนั้นถือว่าเป็นยุคเปลี่ยนของสถาบันหลักของหลายๆสังคมทั่วโลกทีเดียว

ในทัศนะของโคเซอร์ ความรุนแรงมีหน้าที่ในทางสังคมดังต่อไปนี้

ความรุนแรง: ถนนสู่ความสำเร็จ
หน้าที่แรกของความรุนแรงในสังคม น่าจะเป็นสิ่งที่กลุ่มราชการโดยเฉพาะกลุ่มผู้นำทหารไทยบางกลุ่มในอดีตเข้าใจในประสิทธิภาพดี นั่นก็คือ การใช้ความรุนแรงในการเป็นเครื่องมือที่จะนำไปสู่ความสำเร็จ และสำหรับผู้มีอำนาจเหล่านี้ความสำเร็จก็คือ "อำนาจ" ที่มากขึ้นและเด็จขาด และนี่คือลักษณะการใช้ความรุนแรงของผู้ที่เข้มแข็ง (The Strong)

แต่การใช้ความรุนแรงของผู้ที่อ่อนแอ (The Weak) เป้าหมายของการใช้ความรุนแรงส่วนใหญ่กลับไม่ได้เป็นอำนาจ แต่บางครั้งเป็นแค่ การเรียกร้อง (Demand) การประท้วง (Protest) การแสดงความไม่เห็นด้วย (Disagreement) หรือการอยากให้สังคมรับรู้ (Recognition) ในจลาจลในฝรั่งเศส เป้าหมายของผู้เข้าร่วมชุมนุมมีหลายอย่างแตกต่างกันไป แต่ส่วนใหญ่สะท้อนให้เห็นถึงการเรียกร้อง การประท้วง และการอยากให้สังคมรับรู้ปัญหาของผู้ที่มีส่วนในการก่อความรุนแรงในครั้งนี้

หากถามว่าผู้ที่มีส่วนในการจลาจลที่ฝรั่งเศสในครั้งนี้ต้องการอะไร?

ความรุนแรง: สัญญาณเตือนภัย
หน้าที่ที่สองของความรุนแรงในทางสังคมตามแนวทางของโคเซอร์คือ แนวโน้มที่เพิ่มขึ้นของการใช้ความรุนแรงอาจเป็นสัญญาณเตือนว่า กำลังมีความผิดปกติเกิดขึ้นในสังคม หากการเพิ่มขึ้นของความรุนแรงสะท้อนปัญหาบางอย่างของสังคมจริง การใช้ความรุนแรงในการจลาจลของฝรั่งเศสสะท้อนถึงอะไร? นักสังคมวิทยาชื่อดังชาวฝรั่งเศส อลัน ทูเรน ได้ทำนายไว้ตั้งแต่ต้นทศวรรษที่ 1990 แล้วว่าฝรั่งเศสจะต้องเกิดการจลาจลครั้งใหญ่ขึ้น(6) แต่ปัญหามันติดอยู่ที่ว่า มันจะเกิดขึ้นเมื่อใดเท่านั้นเอง ปัญหาที่ส่งผลให้เกิดการลุกฮือขึ้นของชนกลุ่มน้อยในฝรั่งเศสมีหลายอย่าง และเกี่ยวพันกันอย่างซับซ้อนพอสมควร

ชาวฝรั่งเศสที่เป็นชนกลุ่มน้อยนี้ ส่วนใหญ่มีรากเหง้าหรืออพยพมาจากประเทศอาหรับ หรือประเทศในแถบแอฟริกาตอนเหนือที่เคยเป็นเมืองขึ้นของฝรั่งเศส เช่น ประเทศแอลจีเรีย โมร็อกโก หรือตูนิเซีย ซึ่งมีประมาณ 10 เปอร์เซ็นต์ของประชากรฝรั่งเศสทั้งหมด(7) หรือ ประมาณ 7 ล้านคน ในขณะที่ในประเทศสหรัฐฯที่มีการใช้กฎหมายที่เรียกว่า Affirmative Action ที่มุ่งจะส่งเสริมให้เกิดความเท่าเทียมกันมากขึ้น ของประชากรต่างสีผิวและต่างเพศ ผ่านกฎหมาย ระเบียบ และความช่วยเหลือต่างๆ ทั้งจากรัฐและเอกชน ประเทศฝรั่งเศสกลับเข้าไปจัดการกับผู้อพยพหรือชนกลุ่มน้อยโดยใช้หลักการที่สำคัญที่สุดอันหนึ่งในการปกครอง ซึ่งเกิดมาพร้อมๆกับการเกิดของรัฐหลังการปฏิวัติฝรั่งเศสในปลายศตวรรษที่ 18 คือ การที่รัฐบาลฝรั่งเศสถือว่าทุกคนในฝรั่งเศสเป็นคนฝรั่งเศส ไม่ว่าจะมาจากไหน ผิวสี หรือ ศาสนาอะไร คนฝรั่งเศสทุกคนมีความเป็นคนฝรั่งเศส (French-ness) เท่าๆกัน(8)

ในขณะที่หลักการตรงนี้สะท้อนให้เห็นถึงความเชื่อในหลักประชาธิปไตยแบบถึงแก่น ที่ฟังแล้วน่าชื่นชม แต่ในความเป็นจริง มันกลับปฏิเสธความเป็นจริงในสังคมไปอย่างน่าเสียดาย การที่รัฐไม่จัดเก็บข้อมูลทางสถิติที่เกี่ยวกับชนกลุ่มน้อยเหล่านี้ ทำให้ภาพความเป็นจริงทางด้านเศรษฐกิจและสังคมของคนกลุ่มนี้ ไม่ปรากฏอย่างประจักษ์(9) และการส่งเสริมกลุ่มชนในทางชาติพันธุ์ (Ethnic Groups) ที่ด้อยโอกาสให้มีความเป็นอยู่ที่ดีขึ้นทั้งในด้านสังคม เศรษฐกิจ และการเมืองก็เป็นไปอย่างจำกัดภายใต้หลักการนี้

การกีดกันทางสีผิวและเชื้อชาติในสังคมฝรั่งเศส ก็เป็นอีกปัญหาหนึ่งที่ไม่ได้รับการแก้ไขอย่างมีประสิทธิภาพ ชาวฝรั่งเศสกลุ่มนี้ประสบปัญหาอย่างมากในการหางาน ชาวอาหรับที่ยังใช้ชื่อที่ยังคงเค้าของบรรพบุรุษตนไว้ จะประสบปัญหานี้มากในตอนสมัครงาน ใบสมัครที่มีชื่อเหล่านี้อยู่จะมีโอกาสน้อยมากที่จะได้รับการพิจารณาอย่างเป็นธรรม เมื่อถามวัยรุ่นที่เข้าร่วมการจลาจลคนหนึ่งถึงเรื่องงาน เขาเล่าว่า "งานก็พอจะมีอยู่หรอกนะที่สนามบินและที่โรงงานของซีตรอง แต่ถ้าคุณชื่อว่าโมฮัมเมด … นั่นเหรอ อย่างลองไปสมัครเลยดีกว่า"(10)

แม้ฝรั่งเศสจะมีระบบสวัสดิการสังคมที่ดีมากและให้บริการด้านสาธารณสุข การศึกษา และบ้านพักให้กับชนกลุ่มน้อยกลุ่มนี้และคนยากจน แต่ใช่ว่าความรู้สึกไม่พอใจต่อสังคมโดยส่วนรวมนั้นจะน้อยลงไป ในทางการเมือง คนกลุ่มนี้อาจจะเรียกว่าเป็นพวกประชาชนชั้นสอง (Second-class Citizen) หรือพลเมืองชั้นล่างสุด (Underclass) เลยก็ว่าได้ และการที่คนไม่มีงานทำนั้นใช่ว่าจะเกี่ยวข้องเพียงแค่เรื่องปากเรื่องท้องอย่างเดียว แต่ยังเกี่ยวพันไปถึงการมีความมั่นใจ (Self-confidence) และเคารพในตัวเอง (Self-esteem) และการมีพื้นที่ในสังคม (Social Position) ระดับกว้างอีกด้วย นอกจากนั้น การที่ชาวมุสลิมจำนวนมากกลุ่มนี้ไม่สามารถหางานทำได้ ก็เริ่มหันเข้าหาศาสนามากขึ้น ซึ่งก็ทำให้รัฐเริ่มมีความกังวลในแนวโน้มของคนกลุ่มนี้มากในระยะหลัง (11)

ความระแวงในศาสนาอิสลามโดยปกติก็จะพอมีอยู่แล้วในสังคมชาวคริสต์ เนื่องจากประวัติศาสตร์ที่เคยต่อสู้กันมา แต่ความกังวลนี้เริ่มมีมากขึ้นอย่างชัดเจนหลังจากเหตุการณ์ 11 กันยายน 2001 และความระแวงนี้ก็เพิ่มขึ้นเรื่อยๆจากการที่มีการก่อการร้ายในหลายๆประเทศในยุโรป ทำให้เริ่มมีความเข้มงวดในการเข้าไปตรวจสอบประชาชนกลุ่มนี้ จากการรายงานของหนังสือพิมพ์นิวยอร์คไทมส์ ตำรวจท้องถิ่นที่ความรับผิดชอบดูแลประชาชนตามเขตชานเมืองกลุ่มนี้ที่เป็นเขตยากจน มักจะเป็น พวกที่ไม่มีประสบการณ์ ไม่มีอุปกรณ์ที่พร้อม และยังไม่ได้รับการฝึกฝนอย่างเพียงพอ ซึ่งทำให้ตำรวจกลุ่มนี้มีพฤติกรรมที่มีแนวโน้มที่อย่างดีก็เรียกว่าซุ่มซ่าม หรืออย่างเลวก็เรียกว่าเหยียดผิวเลยก็ได้(12)

และก็เป็นที่รู้กันของคนที่อาศัยในละแวกนี้ว่าพฤติกรรมของตำรวจเหล่านี้นั้นมีปัญหาขนาดไหน ไม่ว่าจะเป็นการตรวจค้นหรือจับกุมอย่างไม่มีเหตุผล การข่มขู่ ก่อกวน และหากใครโดนจับก็อาจจะต้องถูกกักอยู่ที่โรงพักหลายชั่วโมงทีเดียวหากไม่พบหลักฐาน สิ่งนี้ทำให้ผู้คนกลุ่มนี้มีความเกลียดชังตำรวจท้องถิ่นมาก

นอกจากนั้น การที่รัฐยอมให้มีการขยายของชุมชนแออัด (Ghettoization) ตามชานเมืองอย่างกว้างขวางที่เป็นศูนย์รวมของ คนกลุ่มน้อย (Ethnic Minority) คนจน (Poor) ตกงาน (Unemployed) ที่มีถึง 40 เปอร์เซ็นต์(13) ซึ่งคิดแล้วสูงกว่าค่าเฉลี่ยของประเทศถึง 3 เท่า(14) การเข้าไปอยู่รวมกันของประชาชนจำนวนมากที่มีสภาพย่ำแย่เช่นนี้ ก็ไม่ต่างจากการผลักคนที่มีความไม่พอใจในสิ่งเดียวมาไว้รวมกัน ซึ่งก็คือรัฐที่เป็นตัวแทนของสังคมฝรั่งเศสโดยรวมนั่นเอง

ที่ทำให้แย่ไปกว่านั้นคือ ประมาณว่าครึ่งหนึ่งของคนที่อยู่ในชุมชนเหล่านี้อายุต่ำกว่า 20(15) ที่เป็นลูกหลานรุ่นที่ 2 หรือ 3 ของผู้อพยพมาจากประเทศอาหรับหรือแอฟริกา ลูกหลานของชาวฝรั่งเศสกลุ่มนี้ ต้องเผชิญปัญหาไม่น้อยไปกว่ารุ่นพ่อแม่ของพวกเขาเลย แม้หลายๆคนจะได้รับการศึกษาในระบบโรงเรียนแบบฝรั่งเศส แต่ส่วนใหญ่ยังไม่สามารถปรับตัวเข้ากับระบบสังคมฝรั่งเศสได้เต็มตัว ในขณะที่คนรุ่นพ่อแม่ของพวกเขายังมีสายใยและความผูกพันกับประเทศแม่ของตนอยู่ วัยรุ่นพวกนี้กลับไม่อาจหาชาติพันธุ์ของตัวเองอย่างชัดเจน วัยรุ่นคนหนึ่งบอกว่า "ผมไม่ใช่ส่วนหนึ่งของฝรั่งเศสอย่างที่เป็นของซาร์โคซี่ (รมว. มหาดไทย) หรือนายกเทศมนตรีที่ผมไม่เคยเห็น แต่พอผมได้กลับไปเยี่ยมหมู่บ้านของพ่อแม่ผมในแอลจีเรีย ผมก็ไม่รู้สึกว่านั่นเป็นบ้านของผมเช่นกัน"(16)

นี่คือหนึ่งในหลายๆตัวอย่างของคนหนุ่มสาวรุ่นใหม่ที่ไม่อาจหาอัตลักษณ์ของตัวได้ ปัญหาเรื่ออัตลักษณ์ของวัยรุ่นกลุ่มนี้ก็เลยกลายมาเป็นเชื้อเพลิงชั้นดี ในการระเบิดความโกรธกริ้วออกมาอย่างรุนแรงหลังจากที่วัยรุ่น 2 คน ซาเยด เบนนา 17 (Zyed Benna) ที่มีเชื้อสายตูนีเซียและโบนา ทราวเร่ 15 (Bouna Traore) ที่เกิดในมอริทาเนียถูกไฟช๊อตจนเสียชีวิต และเชื่อกันว่าเหตุนั้นเป็นเพราะการที่วัยรุ่นทั้ง 2 คนนี้พยายามจะหลบตำรวจท้องถิ่นที่คอยก่อกวนเด็กๆเหล่านี้เป็นประจำ

ปัญหาและสภาพเหล่านี้เองที่ผสมผสานทำให้เกิดความรู้สึกอัดอั้น กดดันและไม่พอใจตำรวจ รัฐ และสังคมฝรั่งเศสโดยรวมที่ไม่ให้ความสนใจกับปัญหาต่างๆที่ชนกลุ่มน้อยพวกนี้ประสบ การจลาจลที่เริ่มจากชานกรุงปารีส จึงขยายไปยังเมืองต่างๆที่ประสบปัญหาเดียวกันอย่ารวดเร็วเหมือนไฟลามทุ่ง

ความรุนแรง: การสร้างความรู้สึกที่เป็นหนึ่งเดียว
หน้าที่ที่สามทางสังคมของความรุนแรงที่โคเซอร์เสนอไว้คือ การใช้ความรุนแรงอาจนำมาซึ่งความรู้สึกที่เป็นหนึ่งเดียว (Solidarity) ของกลุ่มหรือชุมชน ในกรณีที่เกิดขึ้นกับฝรั่งเศสนี้ ความรุนแรงที่ถูกใช้โดยรัฐผ่านตำรวจ ทั้งที่เป็นความรุนแรงแบบที่ใช้กำลัง (Physical Violence) เช่นการจับกุม ข่มขู่ ต่างๆนานา หรือการใช้กำลังผ่านระบบหรือโครงสร้างที่ไม่เป็นธรรม (Structural Violence) เช่น การตรวจค้นแบบไม่มีเหตุผล การแสดงความประพฤติในแนวเหยียดสีผิวหรือศาสนา และการปฏิเสธความเท่ากันทางด้านสังคม เศรษฐกิจและการเมือง เหล่านี้ล้วนเป็นความรุนแรงที่ก่อให้เกิดความไม่พอใจต่อรัฐต่อสังคมโดยรวม และนี่ทำให้เกิดความเป็นหนึ่งเดียวกันของผู้มีชะตากรรมร่วมกัน

ความรู้สึกความเป็นหนึ่งเดียวกันนี้ ยังเพิ่มขึ้นอย่างมากหลังจากที่ รมว. มหาดไทยในพรรคฝ่ายขวาร่วมรัฐบาล นายนิโคลาส ซาร์โคซี่ (Nicolas Sarkozy)(17) ออกมากล่าวในแนวดูถูกเหยียดหยามผู้ออกมาประท้วงด้วยถ้อยคำที่รุนแรง เขาเรียกผู้ออกมาชุมนุมว่า พวกสวะสังคม (Scum) พวกพยาธิที่น่ารังเกียจ (Vermin)(18) ความรุนแรงในทางคำพูด (Verbal Violence) ดังกล่าว ไม่เพียงแต่จะไม่ช่วยให้เหตุการณ์ดีขึ้นแล้ว ยังตอกย้ำความแตกต่างระหว่างสังคมของชนกลุ่มน้อยและสังคมของชาวฝรั่งเศสส่วนใหญ่มากยิ่งขึ้นอีกด้วย

คำให้สัมภาษณ์ของวัยรุ่นคนหนึ่งสะท้อนความรู้สึกตรงนี้ดี "เขา (ซาร์โคซี่ ) น่าจะไปตายซะ (Fuck himself) … พวกเราไม่ใช่ตัวเชื้อโรค เขาบอกว่าเขาอยากจะจัดการกับพวกเรา เขาท้าทายเราในทีวี เขาควรจะบอกว่าเสียใจที่ได้ดูถูกดูแคลนพวกเรา แต่ตอนนี้มันสายไปแล้วล่ะ"(19)

สุดท้าย ความรุนแรงในการปราบปรามที่ผู้ก่อการจลาจลอย่างรุนแรงและขาดความรอบคอบ ก็เป็นอีกชนวนที่ทำให้ความรุนแรงนั้นขยายตัว เช่น การโยนแก๊สน้ำตาเข้ามัสยิดแห่งหนึ่ง (จะเป็นไปด้วยความตั้งใจหรือไม่ตั้งใจก็ตาม) ก็ทำให้ความขัดแย้งขยายวงไปสู่กรอบของศาสนาด้วย และปัจจัยเหล่านี้เอง ก็ให้เกิดความรู้สึกที่เป็นหนึ่งเดียวกันมากขึ้น ในแถบชุมชนยากจนตามเมืองต่างๆในฝรั่งเศส

ความรุนแรง: ปัจจัยเสริม
นอกจากปัจจัยที่กล่าวมาแล้ว ยังมีปัจจัยอยู่หลายหลายอย่างที่ทำให้การจลาจลในท้องถิ่นกลายมาเป็นความรุนแรงในระดับชาติ

ส่งท้าย
หากวิเคราะห์การใช้ความรุนแรงในการจลาจลในประเทศฝรั่งเศสในมุมมองของโคเซอร์ข้างต้น จะเห็นว่าความรุนแรงจะมีหน้าที่ในทางสังคมอยู่ 3 อย่าง