นักศึกษา สมาชิก สามารถคลิกเพื่อค้นหาบทความต่างๆ ของมหาวิทยาลัยเที่ยงคืนได้จากแถบสีฟ้า
โดยใส่คำค้นที่เกี่ยวเนื่องกับเรื่องที่ต้องการค้นหา
midnightuniv(at)gmail.com

Politics & Contemporary Culture in Thailand
The Midnight University

การเมือง สังคม วัฒนธรรม:ในความเปลี่ยนแปลง
ทางตันของวัฒนธรรมอำนาจ ดุลยภาพในความเปลี่ยนแปลง
ศ.ดร.นิธิ เอียวศรีวงศ์
นักวิชาการอิสระ มหาวิทยาลัยเที่ยงคืน

บทความวิชาการ ๓ เรื่องต่อไปนี้ เคยได้รับการตีพิมพ์แล้วบน นสพ.มติชน
เป็นเรื่องเกี่ยวกับการเมือง สังคม วัฒนธรรมไทยร่วมสมัย
ซึ่งมีความเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา ประกอบด้วย
๑. ทางตันของวัฒนธรรมอำนาจ
๒. ระเบิดความคิด และ
๓. ดุลยภาพในความเปลี่ยนแปลง
midnightuniv(at)gmail.com

บทความเพื่อประโยชน์ทางการศึกษา
ข้อความที่ปรากฏบนเว็บเพจนี้ ได้มีการแก้ไขและตัดแต่งไปจากต้นฉบับบางส่วน
เพื่อความเหมาะสมเป็นการเฉพาะสำหรับเว็บไซต์แห่งนี้
มหาวิทยาลัยเที่ยงคืน ลำดับที่ ๑๑๒๔
เผยแพร่บนเว็บไซต์นี้ครั้งแรกเมื่อวันที่ ๙ มกราคม ๒๕๕๐
(บทความทั้งหมดยาวประมาณ ๘.๕ หน้ากระดาษ A4)

 

ทางตันของวัฒนธรรมอำนาจ ดุลยภาพในความเปลี่ยนแปลง
ศ.ดร.นิธิ เอียวศรีวงศ์ - นักวิชาการอิสระ มหาวิทยาลัยเที่ยงคืน

1. ทางตันของวัฒนธรรมอำนาจ
รัฐธรรมนูญปี 40 ออกแบบมาให้ได้ฝ่ายบริหารที่เข้มแข็ง แต่ในขณะเดียวกันก็เปิดให้มีการตรวจสอบถ่วงดุลจากองค์กรอิสระ และวุฒิสภาที่ไม่สังกัดพรรคการเมืองหรือกลุ่มการเมืองใดๆ อันเป็นกลวิธีใหม่ที่ไม่ปรากฏในรัฐธรรมนูญฉบับอื่น แต่ได้ผลเพียงครึ่งเดียว เพราะใน 9-10 ปีที่ผ่านมา เรามีรัฐบาลที่มาจากการเลือกตั้งและอยู่จนครบวาระถึง 2 ชุดต่อกัน ไม่อาจปฏิเสธได้ว่านโยบายใหม่ๆ หลายอย่างของคุณทักษิณ ชินวัตร นั้น - ไม่ว่าเราจะชอบหรือไม่ - ทำได้สำเร็จ ส่วนหนึ่งก็เพราะรัฐธรรมนูญเอื้อให้ทำได้ด้วย

แต่อีกครึ่งหนึ่งที่สร้างกลไกการตรวจสอบนอกเหนือจากสภาผู้แทนราษฎร กลับไม่ได้ผลนัก (แปลว่าที่ได้ผลบ้างก็พอมี) ข้อสรุปของเหตุผลที่หลายฝ่ายมองเห็นก็คือ องค์กรอิสระถูกแทรกแซง และที่องค์กรอิสระถูกแทรกแซงได้ก็เพราะวุฒิสภาซึ่งเป็นผู้คัดเลือกกรรมการขององค์กรอิสระถูกแทรกแซงก่อน นอกจากนี้ก็มีเรื่องของกฎหมายลูกที่กำหนดอำนาจหน้าที่ขององค์กรอิสระไม่เหมาะสม

ฉะนั้นสองเรื่องนี้ คือองค์กรอิสระและวุฒิสภา จึงเป็นเรื่องซึ่งคนที่คิดถึงการปฏิรูปการเมือง (ด้วยความจริงใจ ไม่ใช่ใช้เพื่อแย่งอำนาจกัน) คำนึงถึงมาก ไม่ว่าจะเกิดการรัฐประหารหรือไม่ สองเรื่องนี้คงต้องถูกทบทวนอย่างแน่นอน

วุฒิสภานั้นทำหน้าที่สองอย่าง ตรวจสอบร่างกฎหมายที่ผ่านสภาผู้แทนฯอย่างหนึ่ง และแต่งตั้งถอดถอนกรรมการขององค์กรอิสระอีกอย่างหนึ่ง

เป็นความเข้าใจผิดมานานในสังคมไทยว่า ตรวจสอบร่างกฎหมายคือการตรวจสอบเชิงเทคนิค ฉะนั้นจึงมักคิดว่าคนที่มีความรู้ทางกฎหมายควรเป็นวุฒิสมาชิก ที่จริงแล้วงานตรวจสอบทางเทคนิคใช้ความชำนาญเฉพาะด้าน หากไว้ใจคณะกรรมการกฤษฎีกา (แม้อยู่กับฝ่ายบริหาร) ก็อาจใช้คณะกรรมการชุดนี้ตรวจสอบได้ หรือหากไม่เป็นที่ไว้วางใจของรัฐสภา ก็อาจตั้งหน่วยงานของตัวขึ้นสำหรับทำเรื่องนี้โดยเฉพาะได้

การตรวจสอบซึ่งสำคัญกว่าก็คือ ตรวจสอบว่าหากกฎหมายนั้นๆ ถูกใช้บังคับ จะก่อให้เกิดผลอย่างไรต่อสังคม หรือต่อกลุ่มคนบางกลุ่ม เป็นธรรมดีหรือไม่ จะให้ผลดีมากกว่าผลร้ายหรือกลับกัน จะต้องปรับต้องแก้อย่างไรจึงจะทำให้ดีขึ้น ฯลฯ ความรู้ที่จะทำอย่างนี้ได้ ไม่ใช่ความรู้ทางกฎหมาย แต่เป็นความรู้ความเข้าใจสังคมไทย (และสังคมโลก) แน่นอนพร้อมด้วยจินตนาการที่แหลมคม

ที่รัฐธรรมนูญ 40 บังคับไม่ให้วุฒิสมาชิกเกี่ยวพันกับการเมือง (ในระบบ) ก็เพราะเหตุนี้ นั่นคือพรรคการเมืองย่อมเป็นตัวแทนของกลุ่มคนหรือกลุ่มผลประโยชน์อย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ เหตุฉะนั้นการตรวจสอบร่างกฎหมายจึงอาจพิจารณาจากฐานผลประโยชน์เฉพาะกลุ่ม มากกว่าของสังคมโดยรวม. คำถามที่มีการกล่าวถึงกันมากในช่วงนี้ก็คือ ถ้าอย่างนั้นเหตุใดจึงไม่ใช้การแต่งตั้งวุฒิสมาชิกแทนการเลือกตั้ง โดยมีสมมติฐานว่าการแต่งตั้งย่อมต้องเลือกคนหลากหลายอาชีพ และหากผู้แต่งตั้งเป็นผู้ที่อยู่พ้นการเมือง (ในระบบ) ออกไป เช่น สถาบันพระมหากษัตริย์, องคมนตรี, มหาเถรสมาคม ฯลฯ ย่อมทำให้ได้วุฒิสมาชิกที่เป็นกลางทางการเมืองมากขึ้นไปอีก

หากฝ่ายบริหารเป็นผู้แต่งตั้งดังที่มักเป็นเช่นนั้นตลอดมาก่อนรัฐธรรมนูญ 40 ก็เป็นธรรมดาที่จะแต่งตั้งคนซึ่งมีสายสัมพันธ์โยงใยกับพรรคหรือพวก และแต่งตั้ง "คนนอก" เพียงน้อยคนเพื่อให้ได้ภาพที่ไม่น่าเกลียดเกินไป

หากผู้แต่งตั้งอยู่พ้นการเมือง (ในระบบ) ปัญหาก็คือคนที่ถูกเลือกสรรมานั้น คือคนที่เข้าถึงและเข้าใจสังคมหลากหลายกลุ่มจริงหรือ? ในความเป็นจริง ไม่มีใครในโลกนี้ที่อยู่พ้นการเมืองในความหมายกว้างไปได้ ทุกคนย่อมมี "ผลประโยชน์" ทั้งสิ้น แม้แต่สิ่งที่เป็นนามธรรมก็ถือว่าเป็นผลประโยชน์อย่างหนึ่ง เช่นมีความคิดทางการเมืองว่า ระบอบปกครองของไทยควรจะดำเนินไปตามแบบที่เรียกกันว่า "ไทยๆ" กล่าวคือเฉพาะคนบางหมู่บางเหล่าเท่านั้นที่ควรมีอำนาจ ส่วนที่เหลือเป็นแค่พลเมืองที่เคารพเชื่อฟัง ทุกอย่างก็จะดีเอง เช่นนี้ก็ถือเป็นผลประโยชน์อย่างหนึ่ง เรียกในทางวิชาการว่าผลประโยชน์ทางอุดมการณ์

การเลือกตั้ง แม้เป็นกระบวนการที่ถูกบิดเบี้ยวได้ง่าย (ไม่เฉพาะแต่การซื้อเสียงเท่านั้น) แต่ก็มีโอกาสที่จะเกิดการถ่วงดุลขึ้นภายใน ได้มากกว่าการแต่งตั้งอย่างแน่นอน (เช่น ส.ว.เสียงข้างน้อยจำนวนหนึ่งที่ลุกขึ้นมายืนขวางฝ่ายบริหารในวุฒิสภาที่ถูกล้มไปด้วยอาวุธปืน) ปัญหาอยู่ที่ว่าจะให้สังคมเข้ามาตรวจสอบวุฒิสภาอย่างไรให้เข้มข้นขึ้น และมีประสิทธิผลมากขึ้นต่างหาก เพื่อควบคุมให้ ส.ว.ที่ถูก "ซื้อ" ไม่หน้าด้านจนเกินไป

เราต้องไม่ลืมด้วยว่า วุฒิสภาในการเมืองไทยก่อนรัฐธรรมนูญ 40 นั้น ถูกใช้เป็นกลไกที่จะช่วยให้ฝ่ายบริหารเข้มแข็ง จึงต้องให้ฝ่ายบริหารแต่งตั้ง ฉะนั้นหากใช้กลไกอื่นเพื่อให้ฝ่ายบริหารเข้มแข็งแทนดัง รัฐธรรมนูญ 40 แล้ว วุฒิสภาก็ไม่จำเป็นต้องเป็นกลไกประกันความเข้มแข็งให้ฝ่ายบริหารอีก นอกจากนี้จากกรณีที่เกิดขึ้นในอดีต ก็จะเห็นได้ว่าแม้ฝ่ายบริหารแต่งตั้งวุฒิสมาชิกเอง ก็หาได้เป็นหลักประกันความเข้มแข็งของฝ่ายบริหารได้เสมอไป รัฐบาลบางชุดต้องประกาศลาออกกลางสภาเพราะวุฒิสมาชิกยุติการสนับสนุนกะทันหัน

ยิ่งหากต้องการรักษาหน้าที่ของ ส.ว.ในการแต่งตั้งถอดถอนองค์กรอิสระไว้ดังเดิม วุฒิสภาแต่งตั้งมิเพิ่มอำนาจของฝ่ายบริหาร และทำให้องค์กรอิสระทั้งหมดไร้ความหมายไปตั้งแต่แรกแล้วหรือ ก็ไหนว่าจะหาทางควบคุมฝ่ายบริหารไม่ใช่หรือ… คำถามคือจะให้ใครควบคุมสังคมไทยหรือพวกมึงเอง

การแทรกแซงวุฒิสภาและองค์กรอิสระเป็นเรื่องปกติ แต่ปัญหาไม่ได้เกิดจากช่องโหว่ของกฎหมายเพียงอย่างเดียว ซ้ำนั่นอาจไม่ใช่สาเหตุสำคัญที่สุดด้วย สาเหตุที่สำคัญกว่าก็คือสังคมไทยอ่อนแอเกินไป จะทำให้สังคมเข้มแข็งขึ้นพอจะควบคุมรัฐได้ สิ่งหนึ่งที่ต้องทำควบคู่กันไปกับเรื่องอื่น (เช่นการศึกษา, สื่อ ฯลฯ) ก็คือเปิดโอกาสให้สังคมเข้ามาตรวจสอบและถ่วงดุลกลไกของรัฐได้โดยตรง

ว่าเฉพาะวุฒิสภาและองค์กรอิสระ ควรเปิดโอกาสในทางกฎหมายให้ประชาชนมีสิทธิถอนคืนวุฒิสมาชิกได้ ส่วนวิธีการออกเสียงถอนคืน จะกำหนดอย่างไรให้เป็นธรรมและเป็นไปได้นั้นต้องคิดกันดู เช่นเดียวกับองค์กรอิสระ จะต้องถูกสังคมตรวจสอบการทำงานโดยตรง และมีผลในการเพิกถอนคณะกรรมการทั้งชุดหรือบางส่วนได้เช่นกัน ในปัจจุบันสภาผู้แทนฯเท่านั้นที่ทำหน้าที่ตรวจสอบเฉพาะเวลาของบประมาณ ซ้ำยังตรวจสอบอย่างไม่มีประสิทธิภาพอีกด้วย เนื่องจากสภาผู้แทนฯไม่มี (และอาจไม่สนใจ) ที่จะสร้างกลไกการตรวจสอบที่มีประสิทธิภาพขึ้นเพื่อการประเมินอย่างเที่ยงธรรม

กล่าวโดยสรุปก็คือ ต้องเลิกความคิดประชาธิปไตยแบบปล่อยเสือเข้าป่าปล่อยหมาเข้าวัด คือเลือกตั้งหรือเลือกสรรเสร็จ ก็ให้ไปทำอะไรได้ตามใจชอบเป็นเวลา 4-6 ปี แต่ต้องสร้างกลไกที่สังคมสามารถควบคุม "ตัวแทน" ของเขาได้ตลอดเวลา. ในทางตรงกันข้าม เมื่อวุฒิสภาและองค์กรอิสระรู้ว่าตัวถูกตรวจสอบและควบคุมโดยสังคม ก็จำเป็นต้องเชื่อมโยงกับสังคมในการทำงานให้มากขึ้น รวมทั้งอ่อนไหวต่อเสียงวิพากษ์วิจารณ์ของสังคมด้วย การหมั่นรายงานกิจกรรมของตนด้วยวิธีที่ได้ผล จะยิ่งทำให้สังคมใส่ใจกับการควบคุมตรวจสอบองค์กรเหล่านี้มากขึ้นไปพร้อมกัน

ปัญหาหลายอย่างที่เกิดกับรัฐธรรมนูญ 40 ไม่ได้เกิดขึ้นจากกฎหมายเพียงอย่างเดียว แต่เกิดขึ้นจากการที่สังคมไม่มีพลังเข้าไปตรวจสอบควบคุมได้โดยตรง ทางออกที่เป็นไปได้ ไม่ใช่การแก้กฎหมายกลับไปกลับมาเหมือนพายเรือในอ่าง แต่อยู่ที่ต้องช่วยกันคิดว่าจะทำให้สังคมมีพลังมากขึ้นในการตรวจสอบควบคุมอย่างไร

เป็นเรื่องที่แก้ปัญหาด้วยอำนาจไม่ได้ แต่ต้องแก้กันด้วยปัญญา อันเป็นสิ่งที่หายากมากภายใต้วัฒนธรรมอำนาจนิยม

2. ระเบิดความคิด
ผมมีข้อสังเกตอยู่ 5 ประการต่อกรณีระเบิดส่งท้ายปีเก่า

1. โอกาสที่ใช้ในการก่อวินาศกรรมคือวันส่งท้ายปีเก่า ซึ่งมีคนจำนวนมากมีแผนการณ์จะสนุกสนานกันอย่างเต็มที่ ฉะนั้น จุดมุ่งหมายของผู้กระทำจึงชัดเจนว่า ต้องการให้เกิดผลกระทบแก่คนจำนวนมาก ไม่ใช่เฉพาะผู้ที่โดนระเบิดโดยตรงเท่านั้น วิถีชีวิตที่ใครๆ เห็นว่าปกตินั้น ไม่ปกติไปเสียแล้วภายใต้รัฐบาลของคณะรัฐประหาร เป็นเป้าหมายทางการเมืองอย่างปฏิเสธไม่ได้. น่าสังเกตด้วยว่าเป้าหมายทางการเมืองนั้นไม่ได้มุ่งเป็นศัตรูกับรัฐไทย เท่ากับเป็นศัตรูกับรัฐบาลปัจจุบัน แต่ที่พูดนี้ไม่ต้องการให้ตัดประเด็นผู้ก่อความไม่สงบในภาคใต้ไปโดยสิ้นเชิง

2. ใครทำ? คนทำน่าจะมีการจัดองค์กรภายในระดับที่ดีกว่านักเลงหัวไม้ทั่วไป เพราะสามารถปฏิบัติการในพื้นที่กว้างขวาง ไม่เฉพาะแต่กว้างในกรุงเทพฯ เท่านั้น หากรวมไปถึงเมืองใหญ่เช่นเชียงใหม่ด้วย (พบกล่องวัสดุที่มีชนวนและนาฬิกาแต่ไม่มีวัตถุระเบิด) ฉะนั้น คนที่จะทำอย่างนั้นได้จึงมีอยู่เพียงสองกลุ่มคือกองกำลังติดอาวุธของรัฐ (ทหาร, ตำรวจ, ป่าไม้, ฯลฯ) หรือผู้ก่อความไม่สงบในภาคใต้

ในด้านผู้ก่อความไม่สงบฯ มีรายงานข่าวในสื่อต่างประเทศ (ซึ่งไม่แน่ว่าเชื่อถือได้แค่ไหน) ว่า ฝ่ายทหารเคยพบแผนที่กรุงเทพฯ ในการตรวจค้นบ้านของผู้ต้องสงสัยในจังหวัดยะลาสักเดือนหนึ่งมาแล้ว ในแผนที่นั้นมีกาเครื่องหมายบางสถานที่ไว้ด้วย และบางสถานที่ซึ่งถูกกาไว้นั้นก็เป็นจุดที่เกิดระเบิดขึ้น เช่น อนุสาวรีย์ชัยสมรภูมิ เป็นต้น แต่การด่วนสรุปว่าเป็นฝีมือของผู้ก่อความไม่สงบ ก็จำเป็นต้องตอบคำถามว่า ปราศจาก "น้ำ" ในกรุงเทพฯ "ปลา" เหล่านั้นจะว่ายวนอย่างแข็งแกร่งถึงขนาดนี้ได้อย่างไร อย่าลืมว่าการปฏิบัติภารกิจวางระเบิดในพื้นที่กว้างขวาง และเป็นจุดที่มีผลในการสร้างความตื่นตระหนกขนาดนี้ ต้องอาศัยกำลังคน, กำลังการจัดการในพื้นที่, กำลังในการประกอบ, ปิดลับ, ขนส่งหรือส่งต่อ, ซึ่งอาวุธระเบิด, ฯลฯ เพียงใด

หากเป็นฝีมือของผู้ก่อความไม่สงบจริง ก็นับเป็นก้าวกระโดดของกำลังทางการเมืองและการทหารของฝ่ายเขา ซึ่งทั้งคณะรัฐประหารและรัฐบาลไม่มีทางจะแก้ตัวใดๆ ได้ทั้งสิ้น

ในด้านกองกำลังติดอาวุธ ผู้อยู่เบื้องหลังอาจเป็นนักการเมืองที่เคยมีอำนาจ หรือลูกสมุนซึ่งปฏิบัติการโดยพลการก็ได้ แต่ในขณะเดียวกันก็มีคำถามซึ่งต้องการคำตอบอยู่เหมือนกัน พวกเขาจะได้ประโยชน์อะไรทางการเมือง นอกจากเพิ่มศัตรูซึ่งมีอยู่มากแล้วของตนเท่านั้น

ต้องไม่ลืมด้วยว่าคนเหล่านั้นล้วนเป็นนักการเมือง ถึงจะมีเส้นสายในกองทัพและกองกำลังตำรวจ แต่ก็พิสูจน์ให้เห็นจากการรัฐประหารแล้วว่า ไม่อาจระดมออกมาใช้เพื่อต่อสู้กับกองกำลังติดอาวุธของฝ่ายตรงข้ามได้ นักการเมืองเหล่านี้ไม่เคยใช้กำลังอาวุธเข้าสู่อำนาจ แต่ใช้การทุจริตฉ้อฉลในการเลือกตั้ง และการประจบสอพลอกองทัพในยามที่กองทัพยึดอำนาจ ดังเช่นการกระทำของพรรคชาติไทยในปัจจุบันเป็นต้น หากมีการใช้ความรุนแรงด้วยอาวุธเช่นนี้ จึงไม่น่าจะมาจากการกระทำของคนกลุ่มนี้

หากทว่าเป็นการกระทำของคนกลุ่มนี้จริงดังที่อ้างกัน ก็แสดงว่ายังมีบางกลุ่มในกองกำลังติดอาวุธของรัฐยังฝักใฝ่กับนักการเมืองกลุ่มดังกล่าวอยู่ แม้ว่าเป็นกลุ่มเล็กๆ แต่ยุทธวิธีที่ใช้เปลี่ยนไปแล้วจากการทำรัฐประหารซ้อน กลายเป็นการก่อการร้ายด้วยเป้าหมายทางการเมือง และถ้าเป็นเช่นนั้นจริง ฝ่ายที่มีอำนาจเวลานี้จะตอบโต้อย่างไรจึงจะปั่นป่วนน้อยที่สุด แต่อย่าหวังว่าทุกอย่างจะผ่านไปโดยสงบ

ในทางตรงกันข้าม เหตุระเบิดอาจมาจากการกระทำของฝ่ายที่ยึดอำนาจอยู่เองเวลานี้ เพื่อเป็นเหตุผลในการขยายการควบคุมของกองทัพเหนือสังคมไทยให้มากขึ้นและชัดเจนขึ้น นี่เป็นข้อสันนิษฐานที่พบได้ในการวิเคราะห์ของนักข่าวต่างประเทศบางราย รวมทั้งการวิเคราะห์ว่าเป็นสัญญาณความแตกแยกระหว่าง คมช. และรัฐบาล ซึ่งเป็นข่าวลือมาร่วมเดือนแล้ว ไม่ว่าจะเป็นอย่างไรก็ตาม บอกได้เพียงว่าอนาคตของประเทศมืดมนหนักขึ้นไปอีก

หากเป็นเหมือนการวิเคราะห์อย่างแรก สังคมไทยได้เปลี่ยนไปเกินกว่าจะขยายอำนาจควบคุมของกองทัพมากไปกว่านี้ได้ และคงหนีการนองเลือดได้ยาก หากเป็นอย่างหลัง จะไม่เหลือรัฐบาลอะไรที่ได้รับความไว้วางใจจากคนไทยอีกเลย ยังไม่พูดถึงต่างประเทศ ยกเว้นแต่ คมช.ต้องขึ้นมาเป็นรัฐบาลเอง ซึ่งอาจพังเร็วขึ้น และที่น่ากลัวกว่าการพังของคณะรัฐประหารก็คือ หนทางที่จะกู้บ้านกู้เมืองให้กลับคืนมาจะยิ่งไม่เหลืออะไร

ไม่ว่าผู้อยู่เบื้องหลังการระเบิดส่งท้ายปีเก่าจะเป็นใคร ทั้งรัฐบาล และ คมช.ไม่อยู่ในฐานะจะบอกได้ทั้งสิ้น ฉะนั้น การประกาศว่าเป็นการกระทำของนักการเมืองที่สูญเสียอำนาจจึงเป็นคำอธิบายเดียวที่ผู้มีอำนาจในเวลานี้มีอยู่

3. ความรู้และการจัดการความรู้. เมื่อเกิดเหตุขึ้น ผู้คนในสังคมมืดแปดด้าน ไม่เฉพาะแต่มืดในเรื่องผู้ลงมือก่อเหตุเท่านั้น แต่มืดว่า แล้วเราจะไปอยู่ที่ไหนดี, เราอยากช่วยรายงานสิ่งผิดสังเกตแก่เจ้าหน้าที่, แม้แต่เมื่อพบวัสดุผิดสังเกตแล้ว ควรทำอย่างไรจึงจะปลอดภัยแก่ตนเองและผู้อื่น, หรือเมื่อเกิดระเบิดขึ้นแล้ว ควรช่วยกันทำอะไรบ้าง เพื่อให้การปฏิบัติงานช่วยเหลือผู้บาดเจ็บและฝ่ายปราบปรามทำได้สะดวก ฯลฯ

ผมเชื่อว่าทั้งหมดนี้ ทั้งตำรวจและทหารล้วนมีความรู้ที่ได้สั่งสมมาจากประสบการณ์ (แม้ไม่มีกลไกที่จะทำให้ประสบการณ์นั้นกลายเป็นองค์ความรู้ที่เรียนได้สืบทอดได้ก็ตาม) ถ้ามีใครจัดการก็จะสามารถกลั่นเอามาให้คำแนะนำแก่ประชาชนได้ในชั่วโมงแรกที่เกิดเหตุการณ์ เช่น ควรหลีกเลี่ยงที่ชุมนุมชนหรือไม่, ควรสังเกตความผิดสังเกตของวัสดุก็ตามหรือบุคคลก็ตาม ตรงไหนบ้าง, หากอยู่ในที่เกิดเหตุ ควรทำอย่างไรจึงจะได้รับความปลอดภัยหรือเป็นอันตรายแต่น้อย, และควรสังเกตจดจำอะไรบ้างที่จะเป็นประโยชน์แก่ฝ่ายสืบสวน ฯลฯ

คนไทยที่อยากเป็นพลเมืองดี จะดีได้อย่างไร ที่จะทำให้เกิดความปลอดภัยแก่สังคม ไม่ใช่เคียดแค้นชิงชังก่นประณามผู้กระทำตามผู้มีอำนาจ กำลังใจนั้นเกิดจากการที่รู้สึกว่าอยู่ภายใต้การดูแลของผู้รู้ และตัวเองก็มีความรู้ที่จะจัดการกับปัญหาได้บ้าง

ผมเชื่อด้วยว่า เมืองไทยนั้นมีความรู้อะไรต่อมิอะไรอีกเยอะแยะ นอกจากการเผชิญกับการก่อการร้ายในเมือง แต่ความรู้เหล่านั้นไม่เคยถูกจัดการให้เป็นระบบที่จะนำไปใช้ประโยชน์ได้เลย กลายเป็นสมบัติส่วนตัวของผู้เชี่ยวชาญเพียงไม่กี่คน ซึ่งมีหน้าที่รับใช้นาย ในขณะที่นายก็ไม่ฉลาดพอจะจัดการความรู้ให้มีประโยชน์ต่อสังคมด้วย

4. (2 วันหลังเหตุการณ์) ผมพบว่าสื่อไทยนั้นไม่พยายามเจาะข้อมูลมากไปกว่าที่ทางการบอก ฉะนั้น จึงไม่มีอำนาจในการวิเคราะห์ เพราะไม่มีข้อมูลเพียงพอจะวิเคราะห์อะไรได้ แต่ใช่ว่าสื่อไทยอยากเป็นกระบอกเสียงให้แก่ผู้มีอำนาจ หลังสองวันก็เริ่มรายงานผลการวิเคราะห์ของฝรั่ง ซึ่งที่จริงก็ไม่ได้เจาะข้อมูลเหตุการณ์ได้ลึกอะไรนักหนา เพียงแต่เก็บรวบรวมข้อมูลเก่าอย่างเป็นระบบ จนสามารถดึงเอาข้อมูลเก่าเหล่านั้นมาใช้ในการให้ความสว่างบางจุดได้ ทั้งหมดนี้บอกสองอย่าง หนึ่งสื่อไทยต้องคิดถึงการสร้างระบบให้แก่ความรู้ของตนขึ้นอย่างจริงจัง และสองเพื่อจะทำให้สังคมไทยและตัวสื่อเองมีอำนาจต่อรองกับผู้มีอำนาจได้จริง สื่อต้องทำงานหนักกว่านี้ นี่เป็นราคาของเสรีภาพและความน่าเชื่อถือ ซึ่งร้องขอจากผู้มีอำนาจไม่ได้

5. พ่อค้าที่อยู่ในหอการค้าไทย, สมาคมอุตสาหกรรม, สมาคมธุรกิจท่องเที่ยว ฯลฯ เรียกร้องให้รัฐเร่งจัดการเรื่องนี้โดยเร็ว เพราะบรรยากาศทางธุรกิจเสียหาย เสียงนี้ก้องสะท้อนไปสะท้อนมาในสื่อต่างๆ อยู่ตลอดเวลา ผมไม่ได้ยินผู้ทำธุรกิจเก็บขยะหรือที่เราเรียกว่า "ซาเล้ง" คนใดพูดอะไรบ้างเลย ทั้งๆ ที่เขาคือผู้เสี่ยงภัยจากธุรกิจมากกว่าใครทั้งหมด ถ้าจะพูดว่าพ่อค้าพวกแรกคือพวกที่มีประโยชน์เพราะจ้างงานได้แยะ ผมก็อยากจะเตือนว่าซาเล้งคือคนที่พ่อค้าพวกแรกนั้นไม่ได้จ้าง และเขาคือคนที่ช่วยทำให้ขยะในเมืองไทยซึ่งมีการจัดการที่ห่วยแตกที่สุดได้ถูกนำไปหมุนเวียนหรือใช้ใหม่ได้จำนวนหนึ่ง ช่วยประหยัดเงินตราต่างประเทศ และช่วยให้เราไม่ถูกขยะท่วมทับ ส่วนการจ้างงานนั้น ด้วยเงินทุนกระจิริด ซาเล้งจ้างทั้งตัวเอง, เมีย, ลูกและอาจจะแม่ยายให้มีกินมีใช้ไปตามอัตภาพได้ หากเทียบสัดส่วนการจ้างงานจากทุนแล้ว ใครจ้างงานมากกว่ากัน

ผมไม่ได้หมายความว่า ฉะนั้น รัฐจึงควรทอดหุ่ย ไม่ต้องจัดการอะไรกับเรื่องระเบิด ควรจัดการโดยเร็วอย่างมีประสิทธิภาพและยุติธรรม แต่ต้องจัดการด้วยสำนึกถึงซาเล้งด้วย ไม่ใช่พ่อค้าใหญ่ๆ ในสมาคมผลประโยชน์เหล่านั้นเท่านั้น

3. ดุลยภาพในความเปลี่ยนแปลง
ผมขอพูดอะไรที่ใครๆ ก็รู้แล้วเป็นการเริ่มต้นสักนิดหนึ่ง
ในการวิเคราะห์อะไรทางวิชาการนั้น เขามักจะสมมุติให้สิ่งนั้นหยุดนิ่งกับที่ เพื่อจะแยกส่วนและความสัมพันธ์ระหว่างกันของแต่ละส่วนออกมาได้ถนัด ทั้งๆ ที่เขาก็รู้ว่าในความเป็นจริงนั้น ไม่มีอะไรหยุดนิ่งกับที่อย่างนั้น ไม่ว่าจะเป็นส่วนต่างๆ ที่แยกออกมาวิเคราะห์หรือความสัมพันธ์ระหว่างกัน

และด้วยเหตุดังนั้น ในทางวิชาการจึงจำเป็นต้องเอาสิ่งที่วิเคราะห์ด้วยสภาพสมมุตินั้นกลับไปสู่สภาพความเป็นจริง นั่นก็คือดูว่าในท่ามกลางความแปรผันของสรรพสิ่งนั้น ส่วนต่างๆ ที่แยกออกมาจากกันและความสัมพันธ์ระหว่างกันนั้นได้เปลี่ยนแปลงไปอย่างไร ตลอดจนทำให้เกิดผลรวมที่แปรผันมาตามลำดับอย่างไร ในการทำงานวิชาการจริงนั้น สองขั้นตอนนี้อาจแยกออกจากกันไม่ได้ เพราะเป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการเดียวกัน

ผมนำเรื่องนี้ขึ้นมาพูดเพราะเพิ่งได้อ่านปาฐกถาของท่านอาจารย์เอนก เหล่าธรรมทัศน์ นักรัฐศาสตร์ผู้มีชื่อเสียงและความสามารถเกี่ยวกับการเมืองไทยในปัจจุบัน ท่านกล่าวว่า องค์ประกอบสำคัญของการเมืองไทยมีอยู่สามส่วนคือ

การเมืองไทยที่ดำเนินไปได้นั้นต้องมีดุลยภาพของสามส่วนนี้ และการรัฐประหารครั้งที่ผ่านมาคือการปรับดุลยภาพของการเมือง ท่านพูดทีเล่นทีจริงว่าดุลยภาพของสามส่วนนี้แหละคือระบบตรวจสอบถ่วงดุลของการเมืองไทย

(ผมขอสมมุติว่าผมเห็นด้วยกับองค์ประกอบสามส่วนและดุลยภาพของท่านนะครับ)

ท่านยอมรับว่าการเมืองนั้นเปลี่ยนแปลง แม้แต่รัฐประหารครั้งนี้ก็มีลักษณะแตกต่างไปจากที่ผ่านมาหลายอย่าง แต่สรุปรวมแล้ว "ความเป็นจริง" ของการเมืองไทยคือสามส่วนนี้ ฉะนั้นประชาธิปไตยแบบไทยก็คือดุลยภาพของสามส่วนดังกล่าว ซึ่งทำงานภายใต้รัฐธรรมนูญสองฉบับ ฉบับหนึ่งคือฉบับที่มีการเลือกตั้ง และฉบับที่มีการยึดอำนาจ ผลัดกันใช้ตามแต่จะทำให้เกิดสมดุลทางการเมืองดังกล่าว

ผมคิดว่าเป็นข้อเสนอที่น่าสนใจมากครับ เพียงแต่ผมเห็นว่าท่านให้ความสำคัญแก่ความเปลี่ยนแปลงน้อยเกินไป หรือไม่จริงจังกับการนำองค์ประกอบเหล่านี้เข้าไปในสภาพของความแปรผันอย่างเพียงพอ. ดุลยภาพไม่ได้เกิดในองค์ประกอบสามส่วนที่หยุดนิ่ง แต่เกิดในสามส่วนที่เปลี่ยนแปลงในระยะ 30 ปีที่ผ่านมาอย่างมาก การรัฐประหารเป็นการรักษาดุลยภาพที่ใช้ได้ผลน้อยลงทุกที เช่น สิ้นเปลืองชีวิตและทรัพย์สินเกินไปเช่น 6 ตุลาหรือพฤษภาทมิฬ จนถึงที่สุดอาจเป็นเครื่องมือที่ใช้ไม่ได้แล้วก็ได้ เป็นต้น

ผมขอยกตัวอย่างความไม่หยุดนิ่งกับที่ขององค์ประกอบทั้งสามส่วนให้เห็นเป็นตัวอย่างนะครับ

เอกบุรุษหรือสถาบันพระมหากษัตริย์ไทยใน พ.ศ.2549 กับ พ.ศ.2516 เหมือนกันหรือไม่ ผมคิดว่าไม่ แต่ไม่มีเนื้อที่จะชี้แจงโดยละเอียด เอาเพียงเรื่องเดียวที่ท่านอาจารย์เอนกให้ความสำคัญอย่างมาก นั่นคือความเคารพนับถือเชื่อฟังที่ประชาชนมีต่อสถาบัน ผมไม่ทราบในแง่ปริมาณหรอกครับ คือเมื่อชั่งตวงวัดออกมาเป็นตัวเลขแล้วอาจจะมากขึ้นกว่าเดิมก็ได้ แต่ผมสงสัยว่าในแง่คุณลักษณะ (qualitative attribute) ของความเคารพนับถือเชื่อฟังอาจเปลี่ยนไปแล้ว อย่าลืมนะครับว่าหนึ่งในข้ออ้างการทำรัฐประหารก็คือ การกระทำของทักษิณนั้นหมิ่นเหม่ต่อการลบหลู่เบื้องสูง แต่ในขณะเดียวกันคณะทหารก็ยอมรับว่ามีประชาชนจำนวนมากในภาคเหนือและอีสานที่ยังฝักใฝ่และชื่นชอบคุณทักษิณ

ผมไม่ได้หมายความว่าคนอีสานและคนเหนือไม่ได้จงรักภักดีต่อเบื้องสูง แต่คุณลักษณะของความจงรักภักดีนั้นเปลี่ยนไปแล้วจากที่เคยมีในวันที่ 6 ตุลาคม 2519 อย่างที่เพื่อนผมคนหนึ่งพูดมาก่อนที่คุณทักษิณจะหมดอำนาจว่า คนไทยเวลานี้ "รักในหลวง ห่วงทักษิณ" ถ้าเป็นจริงอย่างที่ผมสงสัย ท่านอาจารย์เอนกคงเห็นด้วยกับผมว่า ฉะนั้นดุลยภาพทางการเมืองย่อมเปลี่ยนแปลงไป บทบาทของเอกบุรุษในการเป็นส่วนหนึ่งของดุลยภาพนั้นย่อมเปลี่ยนไปด้วย หรือถ้าไม่เปลี่ยนก็อาจไม่ได้ผลดังเดิม เป็นต้น

ยิ่งมองลงมาถึงระดับอภิชนาธิปไตยหรืออภิชน ผมคิดว่าความเปลี่ยนแปลงมันมโหฬารมากนะครับ เริ่มจากการ "แตกตัว" ของกลุ่มคนที่ถูกเรียกว่า "ชนชั้นกลาง" ก็จะเห็นได้ว่ามีหลายประเภทหลายอนุชนชั้น หลายอะไรต่อมิอะไรเต็มไปหมด คิดเพียงบทบาทของผู้หญิงในหมู่คนชั้นกลางอย่างเดียว ผมคิดว่าคนชั้นกลางในวันที่ 14 ตุลาคม 2516 กับ 2549 ก็มีกลิ่นหอมผิดกันแยะแล้วนะครับ นอกจากกลิ่นแล้ว โลกทรรศน์ทางการเมืองของคนชั้นกลางก็ย่อมเปลี่ยนไปด้วย ซึ่งเท่ากับว่ามองอะไรที่เป็นดุลยภาพไม่เหมือนเดิมเสียแล้ว

ดูคนชั้นกลางระดับบน ซึ่งผมคิดว่ามีโลกทรรศน์ทางการเมืองต่างจากคนชั้นกลางระดับกลางอย่างมาก คนกลุ่มนี้ก็เปลี่ยนอย่างมากเหมือนกัน โดยเฉพาะหลังวิกฤตปี 40 ก่อนหน้านั้นเรามองเห็นความเป็นปึกแผ่นของคนกลุ่มนี้อย่างมาก รวมทั้งความเชื่อมโยงกับเอกบุรุษด้วย คนนามสกุลนี้ก็มีสะใภ้สกุลโน้น มีป้าสะใภ้สกุลนู้น วนกันไปวนกันมาอยู่ไม่กี่ตระกูล แม้ว่าในเชิงธุรกิจจะเป็นคู่แข่งกันก็ตาม แต่วิกฤตปี 40 กวาดล้างคนกลุ่มนี้ลงไปไม่น้อย เปิดให้คนกลุ่มใหม่ซึ่งไม่ได้รับความเสียหายจากอัตราแลกเปลี่ยนเงินตราเงยหน้าอ้าปากในระดับบนได้

คุณทักษิณเองแม้ว่ารวยอยู่แล้ว แต่คุณทักษิณรอดจากวิกฤตออกมาในฐานะที่เหนือคู่แข่งทั้งหมด ไหนจะอาเฮียเจ้าของค่ายเพลง เจ้าของธุรกิจสื่อบันเทิงและกึ่งบันเทิง ฯลฯ แล้วลองดูเมียของคนพวกนี้สิครับ ล้วนนามสกุลธรรมด๊าธรรมดาเหมือนเราท่านทั้งหลาย ความเป็นปึกแผ่นของคนชั้นกลางระดับบนหายไปแล้วนะครับ และการเชื่อมต่อกับคนชั้นกลางในระบบราชการหรือกับเครือข่ายของเอกบุรุษก็ยังไม่เกิดอย่างเป็นกิจจะลักษณะนัก

ดุลยภาพอะไรล่ะครับ จึงจะสามารถทำความพอใจให้กับอภิชนเหล่านี้ได้ถ้วนหน้า ในเมื่อผลประโยชน์ของเขาไม่ได้เป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน ท่ามกลางความไร้ปึกแผ่นของเขาเองเสียด้วย นอกจากนโยบายทางการเมืองที่แต่ละกลุ่มของพวกเขาได้มีโอกาสต่อรองด้วยอำนาจที่ใกล้เคียงกัน และเมื่อพูดถึงนโยบายทางการเมือง การต่อรองก็ไม่อาจจำกัดอยู่กับเหล่าอภิชนาธิปไตยและเอกบุรุษได้อีกแล้ว เพราะส่วนที่เรียกว่าประชาธิปไตยไม่ได้ยินดีกับบทบาทเก่าของตนอีกต่อไปแล้ว และส่วนนี้แหละครับที่ผมเห็นว่าเปลี่ยนแปลงไปอย่างมาก

ในระยะ 30 ปีที่ผ่านมา สิ่งที่เปลี่ยนไปอย่างมากในสังคมไทยแต่มองไม่เห็นถนัดเหมือนตึกสูงในเมืองคือ"ชนบท" ผมไม่แน่ใจว่าเรายังมีสังคมที่อาจเรียกว่า "ชนบท" เหลืออยู่จริงด้วยซ้ำ ความผูกพันกับเมืองทั้งแง่เศรษฐกิจ, สังคม, วัฒนธรรม, วิถีการบริโภค และการเมืองเพิ่มขึ้นจนไม่รู้จะแยกเมืองและชนบทออกจากกันได้อย่างไร เขาดูรายการทีวีเดียวกับเอกบุรุษและอภิชนในเมือง แน่นอนว่าคนบางกลุ่มสัมพันธ์กับเมืองมากกว่าบางกลุ่ม แต่โดยรวมแล้วเมืองไปตั้งอยู่กลางหมู่บ้านมานานแล้ว

และเช่นเดียวกับองค์ประกอบสองส่วนที่พูดไปแล้ว ที่เรียกว่าส่วนประชาธิปไตยนี้ก็ไม่ได้มีน้ำเนื้อเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน หากมีการ "แตกตัว" อย่างสลับซับซ้อนมากทีเดียว ไม่ใช่เฉพาะฐานะทางเศรษฐกิจเพียงอย่างเดียว แต่ในทุกๆ ด้านเลยทีเดียว

ว่าเฉพาะในด้านการเมือง การจัดตั้งองค์กรส่วนท้องถิ่นอย่างจริงจังซึ่งดำเนินมากว่า 20 ปีแล้ว ทำให้เกิดนักการเมืองท้องถิ่นที่มีหลากหลายสีสันอย่างมาก ทั้งเป็นกลุ่มที่เข้าถึงอำนาจทางการเมืองโดยไม่ได้เป็นอันหนึ่งอันเดียวกับผู้นำชุมชนเดิม กลุ่มเหล่านี้เข้ามาเชื่อมโยงกับกลุ่มการเมืองในส่วนกลาง และกับกลุ่มอภิชนในหลายลักษณะ

"สำนึกทางการเมือง" ของชาวบ้านก็เปลี่ยนไปจากความเปลี่ยนแปลงต่างๆ ที่รุมล้อมเข้ามา รวมทั้งต้องเผชิญกับการปฏิบัติการทางการเมืองในระดับท้องถิ่นขึ้นมาอยู่ตลอดเวลาด้วย สหพันธ์ชาวนาชาวไร่ในระหว่าง 2516-2519 เรียกร้องกฎหมายที่ให้ความเป็นธรรมแก่สัญญาเช่าที่ดิน และการประกันราคาพืชผล แต่ชาวนาชาวไร่ในทุกวันนี้เรียกร้องกดดันทางการเมืองอย่างฉลาดต่ออภิชนาธิปไตยและเอกบุรุษในเรื่องสิ่งแวดล้อม, นโยบายพลังงาน, การบริหารจัดการโรงเรียน, โรงพัก, ที่ว่าการอำเภอ หรือแม้แต่ศาลากลางอยู่บ่อยๆ ด้วยการชุมนุมขับไล่ครู, ตำรวจ, นายอำเภอหรือแม้แต่ผู้ว่าฯ

ผมไม่ทราบว่าจะอธิบายความเคลื่อนไหวทางการเมืองของประชาชนระดับรากหญ้า (มันมีความหมายเฉพาะของมันซึ่งไปดัดจริตเรียกเป็นอื่น ก็ไม่ได้ทำให้อะไรดีขึ้นเหมือนคำว่า "กระดูกสันหลังของชาติ" ซึ่งเรียกกันมากว่าครึ่งศตวรรษแล้ว ก็ไม่ได้ทำให้ชาวนาดีขึ้นแต่อย่างไร) ซึ่งมีเพิ่มขึ้นอย่างเข้มข้นในสังคมไทยอย่างไร ถ้าเราไม่พูดถึงความเปลี่ยนแปลงอย่างลึกซึ้งกว้างขวางซึ่งเกิดแก่พื้นที่ซึ่งเคยถูกเรียกว่าชนบทไทย

ผมคิดว่าความเปลี่ยนแปลงทั้งหลายในรอบ 30 ปีที่ผ่านมานั้น ทำให้เราไม่สามารถพูดถึงดุลยภาพทางการเมืองที่หยุดนิ่งได้ อันที่จริงหากลงไปดูในรายละเอียดก็จะพบว่าการปรับดุลแต่ละครั้งในรอบ 30 ปีที่ผ่านมา ก็ไม่ได้มีลักษณะที่เหมือนกันไปหมดทุกอย่าง ดุลที่ดีที่สุดจึงเปลี่ยนจุดไปเรื่อยๆ ตามความเปลี่ยนแปลงของสังคม ไม่ได้มีจุดตายตัวที่สามารถ "ยุติ" ความขัดแย้งไว้ชั่วคราว เพื่อรอโอกาสสมานฉันท์แล้วก็เปิดความขัดแย้งกันใหม่ จุดดังกล่าวนั้นเลื่อนไปเรื่อยๆ หากยังยืนยันจะใช้แต่จุด "ยุติ" อันเก่า โดยไม่สนใจความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น ก็อาจทำให้เชื้อแห่งความสมานฉันท์ในวัฒนธรรมไทย ซึ่งท่านอาจารย์เอนกชื่นชมนั้นพังพินาศหมดเลยก็ได้

อนึ่ง คาถาสมานฉันท์นั้นใช้กันทุกรัฐในโลก ไม่ใช่คุณลักษณะพิเศษอะไรของไทยแต่ผู้เดียว แต่คาถานี้จะศักดิ์สิทธิ์หรือไม่ขึ้นอยู่กับว่าจุดที่ใช้ "ยุติ" ความขัดแย้งนั้น คนทั่วไปเห็นว่า "ยุติธรรม" (คือยุติอย่างถูกต้องทำนองคลองธรรม) หรือไม่ ถ้าเห็นหรือถูกทำให้เห็นว่ายุติธรรม ความขัดแย้งหรือความไม่สมดุลก็อาจ "ยุติ" ลงได้ เพื่อปรับดุลยภาพกันใหม่

ปัญหาเวลานี้ก็คือ ไม่มีใครสามารถทำให้คนทั่วไปเห็นว่าการ "ยุติ" เพื่อปรับดุลยภาพทางการเมืองครั้งนี้ "ยุติธรรม" นี่สิครับ ทั้งนี้ ย่อมแสดงให้เห็นว่าองค์ประกอบทางการเมืองได้เปลี่ยน ความสัมพันธ์ระหว่างองค์ประกอบนั้นก็เปลี่ยน สังคมโดยรวมก็เลยเปลี่ยน และแน่นอนว่าจุดที่เป็นดุลยภาพก็เปลี่ยน